عكرَالزَيت (روغن زيتون پرمايه)

روغن زيتون را در آوندي مسين امامس قبرسي ريزند و بر آتش گذارند و آنقدر بجوشد تا مانند عسل

پرمايه گردد. كار افشره فيلزهره را مي كند و از آن بهتر است.

سر:

اگر عكرالزيت را با آب غوره بپزند تا ببندد و بر دندان كرم خورده گذارند برمي كند.

چشم:

گاهي با داروهاي تركيبي چشم به كار مي رود.

اندام هاي راننده:

تا كهنه تر باشد براي اندامان دروني بهتر است. حقنَه اش به نفع معده و قَرحه زِهدان است.

مفاصل:

روغن زيتون غليظ شده نو كه ناپخته باشد ساييده شود و بر نقرس ريزند مفيد است و درد مفاصل را از

بين مي برد..

منبع: قانون، کتاب دوم

شربت غوره از دیدگاه ابوعلی سینا (2)

شربت غوره (شراب الحصرم بالعسل)

اين شربت دوم قبوضيت آور و سردي بخش است، معده سست شده را اصلاح مي كند و اسهال كهنه شده مزمن را از بين مي برد . اين شربت بايد يك سال ازساختش بگذردتا به قصد مداوا استعمال شود .

 دستور ساخت شربت غوره اي قبوضيت آور :

نسخه:

غوره اي ر ا آماده كن كه هنوز سياه نشده باشد، در آفتاب پهن كن سه روز بماند، آنگاه بفشر و از اينافشره سه جزء، عسل خوب كف گرفته يك جزء . هر دو را درهم مخلوط كن و در ظرفي سفالين در آفتاب بگذار، بعد از يك سال مي توان آن را استفاده كرد .

منبع: قانون، کتاب پنجم

فربه شدن لاغران از دیدگاه ابوعلی سینا

 فربه شدن لاغران(تسمين القضيف)

سه چيز عامل اصلي لاغري است :

يكي خشكي مزاج،

 دوم خشك شدن روده بند (ماساريقا)

 و سوم خشكي هو ا.

 اگر روده بند خشك شود مزاج، غذاپذير نيست، پس بايد لاغري و خشكي را با دستور زير درمان كرد :

بايد قبل از حمام رفتن بدن را مالش معتدلي از حيث زبري و نر مي داد تا پوست قرمز گردد . بعد از آن مالش را سخت كرد، سپس بدن را با زِفت اندود و سرانجام ورزش به اعتدال انجام داد و بلافاصله بعد از ورزش تن را شست و شو داد وبا پارچه خشك بدن را خشك كرد . بعد از همه اين كارها تن را با كمي روغن اندود و غذاي مناسب حال خورد. مالشي كه توصيه كرديم قبل از اندودن جسم بزفت انجام گيرد، بايد تا زماني ادامه يابد كه بادكردگي (كنوسيون بافتها) هنوز شروع به پژمردن(فرو نشستن ) نكرده است . اين حالت به گفتار ما در باره بزرگ كردن اندام كوچك نزديك است. دستور كامل براي فربه كردن لاغران در كتاب چهارم كه كتاب زينت نام دارد خواهد آمد.

منبع: قانون، کتاب اول

خواص گیاه آلورا ( صبر )از دیدگاه ابو علی سینا

 صبر ( الوا)

افشره منعقد شده اي است به رنگ ميانه سرخي و زعفَراني و چندين نوع دارد : اسقوطري، عربي،

سمنگاني، بعضي گويند گياهش همچون زنجبيل شامي است و اشتباه كرده اند.

گزينش:

بهترينش صبر اسقوطري است كه آبش چون آب زعفَران و بوي مر دارد و درخشنده و زو دشكن و بدون

ريگ باشد . صبر عربي در زردي و سنگيني و درخشندگي از آن پايين تر و از آن لزج و سخت تر است . صبر

سمنگاني بدبوي و تيره رنگ وبي درخشندگي و زردرنگيش كم است و از نوع بد بشمار مي آيد . صبر هرگاه كهنه شد سياه رنگ گردد.

مزاج:

در دوم خشك و تا دوم گرم است. بعضي گويند در سوم گرم و خشك است كه چنين نيست.

خاصيت:

گيرنده و خشكاننده بدن و خواب آور است . صبر هندي سود بسيار در بر دارد، مي خشكاند و آزار نمي دهد و كمي قبض است و چون بسيار كم مي گزد، زخم وخيم را سوزش نمي رساند.

آرايش:

صبر و عسل درمان اثر ضربت و شفا بخش كژدمه چركين است . صبر و شراب را بر سر مالنداز ريزش مو

جلوگير است.

ورم و جوش:

اگر با شراب يا عسل باشد در درمان ورم پس و پيش (مقعد و ذكر ) و ورم ماهيچه هاي پهلوگير زبان

بسيار مفيد است.

زخم و قَرحه:

قَرحه هاي سرسخت را دوا كند و بويژه اگر در پس و پيش عورت و بيني و دهان يا ناسور باشند.

مفاصل:

دواي درد مفاصل است

سر:

سر را از زايده هاي صفرايي مي پالايد . صبر و روغن گُل را بر پيشاني و گيجگاه مالند سردرد از بين مي رود . صبر و روغن گُل در درمان قَرحه بيني و دهان و كوفتگي گوش و آماس ماهيچه هاي پيرا مون زبان خوب است بشرطي كه با شراب يا عسل باشد و بر پوست مالند . در طب باستاني آمده است كه صبر سودا را بيرون ريزد . داروي ماليخوليا است. صبر فارسي عقل را تقويت كند و دل را هشيارتر كند.

چشم :

صبردر درمان قَرحه و گري و درد چشم و خارش گوشه چشم و در خشكانيدن رطوبت چشم بسيار نافع

است.

اندام هاي غذا:

تناول دو قاشق صبر با آب سرد يا ولرم معده را از زايده هاي بلغمي و صفرايي پاك كند، اشتهاي دروغينو تباه را رد مي كند . سوزش و التهاب زبان كوچك كه ناشي از گرمي زرداب معده باشد چاره اش با صبر است . اگر صبح و شب چن (حبه) از ص بر مخلوط با شراب يا با عسل بخورند شكم را روان كند و از تباه شدن خوراك جلوگيري مي نمايد و شايد يك روزه درد معده را تسكين دهد . بند آمده هاي كبد را باز مي كند ليكن به زيان كبد است و از اسهالي كه مي دهد داروي يرقان است.

اندام هاي راننده:

تناول يك درخمي و نيم صبر با آب گرم اسهال آورد . اگر سه درخمي خورند شكم را تماماً تنقيه كند . اگر دو درخمي باشد و با آب عسل خورند بلغم و صفرا بيرون آورد . صبر با هر داروي مسهلي باشد معده را از زيان حفظ كند و صبر بهترين و سالم ترين مسهل براي معده است . صبرشسته كمتر اسهالي است اماب راي معده سودا ورتر است. صبركه با عسل باشد از قوتش مي كاهد و اسهالش ازجذب كردن نيست بلكه با هر چه برخورد كند بيرون مي آرد. صبر خالص كه تناول شود اثرش از كبد خارج نمي شود و به معده نمي رسد . تناول صبر عربي افسردگي آرد و درد و پيچ روده و اسهال به دنبال دارد و تاثيرش در پرده ها و خم و پيچ هاي معده)صفاقات( روزي يا دو روز مي ماند. در روزهاي سرد تناول صبر خطر است . شايد اسهال خوني دهد . صبر مخلوط با شراب شيرين بر بواسير برآورده و ترك هاي لبه مقعد نهند مفيد است . خونريزي مقعد را قطع كند ورم مقعد را دوا كند شفاي ورم ذكر است به شرطي كه با شراب و عسل باشد و بر ورم مالند.

زهرها:ا گر به سرما بخورند بيم اسهال خوني مي رود.

جانشين: دو برابرش افشره فيلزهره.

منبع:کتاب قانون، کتاب دوم

شربت جلاب از دیدگاه ابوعلی سینا

جلاب با گلاب(جلاب بماءالورد)

شكرتَبرزد ساييده را بياور و پيمانه كن و در مقابل هرپيمانه ازشكرسه پيمانه گلاب خوب و صاف به آن افزوده و با هم بر آتش بگذار كه مخلوط به آرامي بپزد تا يك سوم مي ماند وكف اگرداشت آن را بگير، اگر خواستي كه زعفَران هم در آن وارد باشد، در اثناي پختن بر آتش زعفَران ناكوبيده را دركيسه اي پارچه اي بر يز و چنان كه گفتيم در ديگ بياويزكه زعفَران به مواد در حال جوشيدن برسد و هرساعت آن رابفشرتا مدت پختن خاتمه يابد . اگر خواستي كه بعداً زعفَران در آن وارد كني، بعد از آنكه ديگ را از آتش بر گرفتي، زعفَران ساييده را قبل از آنكه گلاب سرد شود در آن ريز و به هم زن. گلاب قندرا در ظرفي شيشه اي نگهدار و از آن استفاده كن.

منبع:قانون،کتاب پنجم

روغن زینون ار دیدگاه حکیم مومن

 ◄زيت‌

به فارسي روغن زيتون گويند و آنچه از زيتون رسيده گيرند زيت عذب نامند و غير مغشوش او سريع الأنتشار بر سطح بدن مي­باشد و اجزاي او از يكديگر منقطع نمي­گردد به خلاف مغشوش و اين نوع در دوم گرم و با يبوست و قبض است و قول به رطوبت او اصلي ندارد و مغسول او كه با آب گرم بسيار برهم زده و صاف كنند بيلذع و الطف است و چهارده مثقال او با يك رطل آب گرم و ماءالشّعير، مسهل قوي و جهت درد اعصاب و عرق­النّساء و با شراب و آب گرم جهت مغص و اخراج كرم شكم و قي كردن با او جهت رفع سمّيّت ادويه و حقنة او جهت قولنج ورمي و سدّي و درد مفاصل و عرق­النّساء و درد كمر و با مرهمها جهت التيام زخمها و طلاي او جهت دردهاي بارده مفيد و چون شش سال بر او بگذرد زيت عتيق نامند و گرمتر از غير عتيق و محلّل و مليّن طبع و بشره و مصلح ادويه و مضعف قوّة ‌آن و مانع جمود اعضاء و رافع ضرر سرما و اكتحالش مقوّي بصر و جهت رفع بياض رقيق و جرب و سلاق نافع است و جهت نزول آب قايم مقام قدح و طلا كردن گرم او مسكّن الم گزيدن عقرب مي­باشد و چون روغن تازة ‌زيتون را بجوشانند تا به نصف رسد ، بدل عتيق مي­شود و قدر شربتش تا هفت مثقال است.

منبع: کتاب حکیم مومن

پوست و زیبایی از دیدگاه طب سنتی(نقش روغنها در زیبایی)

                                                           روغن

نيازي به تعريف ندارد . روغن بلَسان (بشامه)زخم و قَرحه: بلَسان و بويژه اگر با زنبق باشد قَرحه را تنقيه كند و پوسته استخوان را بيرون كشد. ) را ذكر كرديم . روغن كرچك و روغن ترب يك تاثير دارند و هر دو گُدازنده هستند و روغن كرچك از روغن ترب قوي تر است و روغن ترب از روغن كرچك گرمتر مي باشد و شبيه روغن زيتون كهنه است.

مزاج:

روغن ترب در دوم گرم و خشك است . روغن سوسن و ياسمن در سوم گرم و خشكند . روغن گَزنه و كاجيره در اول گرم و دوم ترند . روغن نرگس در دوم گرم و در اول تر است . روغن هِيرِي و روغن حب البان و روغن بادام تلخ در اول ترند . روغن شاخه تاك ، و روغن گُل و سيب در سردي رساني و قبضي بهم نزديكند و روغن بِه هم همين حال را دارد . روغن بابونَه معتدل الحراره و روغن شِبِت شبيه آن است و گرمتر . روغن نرگس در اثربخشي شبيه روغن شِبِت است ليكن بويي تندتر از بوي روغن شِبِت دارد و چون روغن شِبِت باسر سازگار نيست. روغن بنَفشَه قبوضيت ندارد . ليكن چيزي از سردي با او است . روغن سداب گُدازنده است . ما در اين جا از روغن سازي صحبت نمي كنيم و آن را به كتاب اقرابادين واگذار كرده ايم . همچنان كه تص ميم داريم كه روغن ها مرهم  هاي تركيب شده از داروهاي بسيار از قبيل كوشنه و قندول و غيره را كه چگونه مي گيرند و چه منافعي دارند، در اقرابادين آريم.

خاصيت:

روغن بادام و بويژه بادام تلخ بازكننده است . روغن سيب و بِه هم قبض و هم سردي بخشند . روغن بابونَه مسكن درد، برنده غلظت  تراكم  و تحليل برنده بخار است . روغن سوسن، ملين است و اندامان را توان بخشد و رساننده است و درد را تسكين دهد . روغن آس اندامان را محكم كند و نيرو بخشد و از روغن بِه سردي بخش تر است و ماده هاي تراونده را باز مي دارد . روغن سداب همانند روغن غار باد را به كلّي از بين مي برد و از روغن غار گرمتر است و هر دو روغن بادشكن و مسكن درد هستند . روغن كوشنه در تغيير دادن حالت وبائي مفيد و بوي ديك(رائحه القدر) و هوا را خوش گردانند.

آرايش:

روغن غار درمان داءالثعلب  ( موخوره) است . روغن آس ريشه مو را محكم كند و تقويت دهد و سياه گرداند . روغن كوشنه جواني مو را نگه دارد . روغن بادام و مخصوصاً بادام تلخ كه با عسل باشد و همراه بيخ سوسن و موم گداخته وچين و چروك و لکه هاي سياه و سفيد و غيره را دارو است و اگر پخته روغن بادام را بر سر مالند شوره و سبوس را درمان كند . روغن كرچك لكه هاي سفيد و سياه را مداوا كند . روغن شَنبليله درمان بدرنگي است و بويژه اگر در پيرامون هاي چشم پديد آيد.

دمل و جوش:

روغن بادام درمان آماس دردناك روغن سوسن سخت شده هاي كهنه را مي گدازد و از بين مي برد.زخم و قَرحه : روغن كرچك درمان جوش هاي غ ليظ و گري است . روغن شَنبليله سعفَه را از بين مي بر د روغن آس در مداواي قَرحه مفيد است . روغن كوشنه در كم ترين وقت گري و خارش را برطرف ساز د

مفاصل:

روغن بادام از احساس دردو سوزش مفيد است . روغن بابونَه رفع خستگي كند . روغن سوسن و روغن شِبِت هم رفع خستگي كنند و هم از سرمازدگي نافعند.

سر:

روغن بادام دواي سردرد، تپش و وزوز و سوت داخل گوش است . روغن بادام تلخ فايده هاي بسيار دارد و بسيار لطيف است . اكثر فايده اش در مداواي گرفتگي گوش و وزوز گوش است و كرم گوش را بيرون مي آرد . روغن گُل در درمان التهاب دِماغ بس يار موثر است ورم هايي را كه در حال پيدايش هستند، باز مي دارد . تقويت مغزكند و هوش را افزايش دهد و مزاجش نزديك به معتدل است و از اين رو جالينوس در باره روغن گُل فرمايد : تن بسيار سرد را گرم و تن گرم را سرد گرداند و نظريه من در اين باره اين است كه : در معتدل گردانيدن تن گرم مزاج موثرتر است تا سرد مزاج . روغن غار و روغن سداب سردرد مزمن را از بين مي برند .روغن شَنبليله شوره سر را نافع است. روغن كرچك در درمان قَرحه سر، ورم هاي سر، درد گوش مفيد است.

اندام هاي غذ ا:

 روغن بادام براي طحال خوب است و براي معده خوب نيست ، زيرا معده را گران مي كند.

اندام هاي دفعي:

روغن گَزنه و روغن كاجيره شكم را روان سازند . روغن گُل اگر با ماده اي برخورد كند كه نياز به لغزانيدن داشته باشد مسهل است و در حالت اسهال مراره اي قبض است . روغن كرچك مسهل است و كرم كدو را بيرون آرد. روغن بادام در درمان درد كليه، بندآمدن بول، سنگ و درد مثانه و زِهدان و خفگي زِهدان سودمند است . روغن سوسن زايش را آسان كند . تناول يا حقنَه آن درد زِهدان را برطرف مي نمايد و در همه اين حالات روغن شَنبليله همان تاثير را دارد و علاوه بر سختي زِهدان زخم هاي دروني زِهدان را از بين مي برد وزايمان سخت را آسان كند . روغن كرچك در درمان ورم هاي مقعد، بهم آمدن زِهدان و برگشته شدن آن سودمند است.

تب ها:

روغن بابونَه در درمان تب هاي مزمن از روغن گُل مفيدتر است، روغن شِبِت در مداواي تب لرزه بسيارخوب است.

جانشين:

بدل روغن بشام مرّ ما يع يا به وزن آن روغن جوجادو با نصف وزنش روغن نارگيل و ربع وزنش روغن زيتون كهنه است . بدل روغن غار زِفت و قير تر است . بدل روغن سوسن روغن غار است . بدل روغن گَزنه روغن كاجيره است كه از روغن گَزنه ناتوان تر است . بدل روغن حنا روغن مرزنگوش است . بدل روغن نيلوفر رو غن گُل يا روغن بنَفشَه است. به جاي روغن كرچك مي توان روغن ترب، يا روغن كتان به كار برد بشرطي كه روغن كتان تغييري نيافته باشد.

منبع:قانون،کتاب دوم

ورزش و چگوبگی آن از دیدگاه طب سنتی(1)

 ورزش: برنامه مشترك اشخاص بالغ

كه مشتمل برهفده فصل است.

: گفتار عمومي در باره ورزش

از آنجا كه اساس تندرستي به ترتيب اهميت بر ورزش، غذا و خواب قرار دارد. بهتر است اهم ر ا بر مهم ترجيح دهيم و موضوع ورزش را پيش كشيم و مي گوييم : ورزش حركتي است تابع اراده . در ورزش، تنفس بلند و بزرگ و پي درپي مي آيد . هركس بتواند با شيوه صحيح و متناسب با اعتدال مزاج خود و در وقت و هنگام مناسب ورزش كند از چاره جويي)پيش گيري ( و تداوي بيماري هاي مادي و بيماري هاي مزاجي كه در دنباله آن مي آيد، بي نياز مي گردد . اين بهره برداري از ورزش هنگامي ميسر است كه دستورات ديگر بهداشتي را به كلّي مراعات كند. بگذار توضيح بيشتري دهم:

همچنان كه خودت مي داني، ما مجبوريم غذا بخوريم و مي داني كه تندرستي ما با غذايي است كه مناسب مزاج ما مي باشد . يعني غذايي كه در كيفيت و كميت معتدل است . تمام قسمت هاي غذايي كه ما مي خوريم بدون استثناء كنش غذايي ندارد، بلكه در هر مرحله از مراحل هضم بخشي از آن به صورت ماده زايد در مي آيد و طبيعت مي كوشد آن را از بدن دفع كند . ليكن بايد دانست كه طبيعت نمي تواند مواد دفعي را به كلّي از بدن براند و حتماً بعد از هر هضمي مقداري از اين مواد زايد باقي مي ماند وقتي اين مقادي ر اندك، زياد شدند و جمع آمدند، مواد دفعي زياد مي شود و به تن زيان مي رساند . مثلا اگر اين مواد دفعي كه باقي مانده است و جمع شده است متعفّن شود، بيماري هاي عفوني به بار مي آرد . اگر حالات و كيفيت آن ها شدت يافت بد مزاجي روي مي دهد . اگر اين تجمع بيشتر شد، بيما ري هاي امتلاء  كه قبلاً ذكر شد  به وجود مي آيد و اگر اين مواد زايد خود را به اندامي برسانند ورم حاصل مي شود . بخارهاي اين مواد باقي مانده، مزاج گوهر روح را تباه مي گردانند . به اين جهت چاره اي جز اين نيست كه آن ها را از بدن بيرون برانيم. بيرون راندن اين مواد به چند طريق صورت مي گيرد : اگر آن ها را به وسيله داروهاي سمي از بدن دفع كنيم، خود داروي سمي نيروي غريزه را كاهش مي دهد و غريزه را خستگي مي بخشد . اگر دفع آن ها با داروي غيرسمي ممكن باشد باز بار سنگيني بر طبيعت است، همچنان كه بقراط فرموده است : "دارو صفا مي دهد و جفا مي بخشد". گذشته از آن، دارو در عين حال كه مواد زايد را مي راند، خلط پسنديده و رطوبت هاي غريزي و رواني را كه گوهر زندگي است از آسيب خود مصون نمي دارد و مقداري از آن ها را نيز بيرون مي راند و بر اثر آن نيروي اندام هاي اصلي و اندام هاي خدمتگزار كاهش مي يابد . پس اين بليات و ساير بلاها از امتلاء روي مي آورند، زيرا مواد بندآورنده چه در جاي بمانند و چه تخليه گردند آفت دارند. ليكن ورزش چيزي است كه ما را از استعمال دارو بي نياز مي سازد و بهترين بازدارنده حالت امتلاء است. اگر ورزش به صورت صحيح و چنان كه بايد و شايد انجام پذيرد، عوامل بيماري هاي امتلاء از بين مي رود

ساير فوايد ورزش

ورزش علاوه بر آن فوايد ديگري دارد به شرح زير :

  1  -ورزش حرارت ملايم پديد مي آورد و مواد دفعي را روز به روز مي گدازد و به طور منظم و مرتب آن ها را از جاي مي لغزاند و راه بيرون آمدن را به آن ها مي نمايد و نمي گذارد هر روز قسمتي باقي بماند، جمع شود و تاثيري بگذارد

  2  -چنانكه گفتيم ورزش توليد حرارت مي كند و حرارت غريزي را فزوني مي دهد . بر اثر ورزش مفاصل سخت و نيرومند مي شوند، پي ها نيرو مي گيرند، در كنش هايشان قوي مي گردند و از تاثيرپذيري در امان مي مانند.

  3  -اندام ها بر اثر ورزش براي پذيرش غذا آمادگي بيشتري مي يابند زيرا مواد دفعي از آن ها دست برداشته است و جاي غذا خالي مانده است .

   4 -نيروي جذب كننده بر اثر ورزش به حركت در مي آيد و گره از اندام ها مي گشايد .اندام ها به نرمش در مي آيند، رطوبت هاي بدن رقيق مي گردند و مسامات)منافذ ريز بدن( فراخ تر مي شوند.

  5بسيار اتّفاق افتاده است، كسي كه ترك ورزش كرده است به بيماري دق مبتلا شده است . چرا؟ زيرا هرگاه جنبشي كه روح غريزي را به سوي اندام ها راهنمايي مي كند متروك گردد، چون روح غريزي ابزار زندگي همه اندام ها است، حتماً نيروي اندام ها رو به ناتواني و نابودي مي رود.

 منبه: قانون، کتاب اول

انار از دیدگاه طب سنتی(1)

 

انار

مزاج:

انار شيرين در اول سرد و تر و انار ترش در دوم سرد و خشك است.

خاصيت:

انار ترش صفرا را بركند . جريان زايده ها را به درون راه نمي دهد و بويژه شربتش در اين باره بسيار مفيد است. انار ترش و شيرين و ميخوش زداينده و گيرنده است

ورم:

ا ناردانه و عسل را بر كژدمه مالند مفيد است.

زخم و قَرحه:

دانه انار و عسل را بر قَرحه پليد و زبر مالند خوب است . كاسبرگ انار و بويژه سوخته آن و گلنا ر از گرمي كه دارند زخم را به هم چسبانند . انار شيرين ملين است . هراناري كم غذا و خوب غذا است . اماهسته اناردانه خوب نيست. گيرنده ترين اجزاء انار، عبارت ازكاسبرگ و هسته اناردانه شيرين و ترش است.

سر:

دانه انار با عسل دواي درد گوش است وبرداخل بيني مالند نافع اس ت. هسته اناردانه را بسايند و با عسل مخلوط كنند درمان زخم دهان است . اگر آنار شيرين را در شراب بپزند و بكوبند و برگوش ضمادگذارند ورم گوش را شفا دهد. شربت انار، رب انار ترش و به ويژه رب انار ترش، دفع خمار كنند.

چشم:

افشره انار ترش با عسل داروي ناخُنَه است . افشره انار شيرين بامرو عسل مخلوط كنند وچند روزي در آفتاب نگه دارند در درمان خارش چشم وروزكوري سودمند است.

اندام هاي تنفسي:

انار ترش سينه و گلو رازبر سازد . انار شيرين سينه و گلو را نرمش دهد و سينه را توان بخشد . اناردانه را با آب باران خورنداز خون برآوردن مفيد است. هراناري در درمان تپش قلب مفيد است و دل را جلا دهد.

اندام هاي غذا:

همه انواع اناركيموس خوب دارند و انار ميخوش براي معده از همه بهتر است و التهاب معده را فرونشاند. انار شيرين با معده سازگار است . زيرا گيرنده ملايم است . انار ترش براي معده خوب نيست و در هر حال هسته اناردانه ضد معده است و معده را ميسوزاند . قاوت هسته انارويارزنان را اصلاح كن د . رب انار و بويژه رب انار ترش درويارزنان مفيد است . كسي كه تب دارد بعد از غذا اناردانه بمكد مانع بالا رفتن بخارشود . اما اگر قبل از غذا بخورد مواد غذايي را به سوي پا يين بدرقه مي نمايد . همه انواع اناركم غذا است . اماميخوش براي معده شايد از سيب و به بهتر باشد.

اندام هاي راننده:

انار ترش و شيرين هر دو بول را ريزش دهند ليكن انار شيرين ادراري تر است . دانه انار با عسل دردرمان قَرحه معده مفيد است . انار ترش به زبان معده و ر وده است . قاوت اناردانه در اسهال صفرايي مفيد است و معده را توان بخشد. پوست بيخ انار با شراب انگوري (نبيذ) خام يا پخته تناول شود درمان كرم و كرم كدو است.

تب ها:

ا نار ميخوش در تب ها و التهابات مفيد است. انار شيرين اكثراً تب داران گرم را زيان مي رساند.

منبع: قانون، کتاب دوم

انار از دیدگاه طب سنتی( 2 )

 انار ( رمان)

به فارسي انار گويند و اقسام مي­باشد. شيرين بي دانه را كه املسي نامند و لطيفتر از ساير و سرد به اعتدال و در اوّل تر و با قوّة قابضه و قليل الغذا و مولّد خلط صالح و نفّاخ و از اين جهت باعث نعوظ محرورين است و مدرّ بول و مفتّح و جالي و مليّن طبع و مورث تشنگي و خوردن او بعد از طعام سبب انحدار آن و جهت تصفية روح كبدي و تقويت جگر و استسقاء لحمي و زقي و سوءالقنيه و يرقان و سپرز و خفقان و الم سينه و سرفة حارّ و صاف كردن آواز و فربه كردن بدن و نفوذ فرمودن غذا و رفع جرب و حكّه و نيكو كردن رنگ رخسار نافع است و اكثار او مفسد غذا و مرخّي معده و مصلحش انار ترش و در باردالمزاج زنجبيل پرورده است

 ربّ انار شيرين در افعال قويتر از آب او و مرخّي معده و مصلحش مصطكي است و چون سر انار شيرين را سوراخ كرده و به دفعات بقدري كه گنجايش داشته باشد روغن بادام شيرين در او ريخته و بر روي آتش گذارند تا روغن را جذب كند و به حدّي رسد كه ديگر جذب نتواند كرد مكيدن او جهت درد سينه و سرفه از مجرّبات است و به دستور آشاميدن آب او با شكر و نشاسته و صمغ عربي و روغن بادام كه نيم گرم باشد همين اثر دارد و انار ترش و شيرين كه به عربي مز و به فارسي ميخوش گويند در سردي و تري مايل به اعتدال است.و انار ترش در دوم سرد و خشك و قابض و مدرّ بول و مسكّن حرارت معده و غليان خون و مانع سيلان مواد معده و جهت رفع خمار و قي و خفقان حارّ و منع صعود بخار غذا و رفع دخانيّة آن نافع است و اكثار او مورث قرحة امعاء و سحج و مضرّ مبرود و مضعّف جاذبة جگر و قوّة باه و مصلحش انار شيرين و زنجبيل پرورده و امثال او و

 آب انارين كه با پيه افشرده باشند از نيم رطل تا يك رطل و بيست مثقال شكر خام مسهل صفرا و مقوّي معده است و جهت تبهاي صفراوي و يرقان و جرب و حكّه نافع است و ضماد مطبوخ مهرّاي او با پوست و تخم جهت جرب و حكّة صفراوي مجرّب و طلاي مطبوخ او با شراب جهت تحليل اورام بيعديل است و مضمضة آب او جهت قروح خبيثة دهان و قلاع و اكتحالش جهت ناخنه و سبل نافع و ضماد و عصارة او كه در طبخ غليظ شده باشد با قدري عسل جهت قروح خبيثه و قرحة ‌بيني و گوشت زياد زخمها و درد گوش مفيد است و سويق او قابض و جهت رفع خواهش خوردن گل و امثال او زنان حامله را مؤثّر است و ربّ انار ترش در افعال قويتر از آب اوست و چون آب انارين را در ظرف مس به قوام آورند جهت سلاق و جرب و تقويت باصره و جراحات مزمنة خبيثه نافع است و چون جوف آن را خالي كرده و روغن گلسرخ در او ريخته و به آتش نرم گذاشته و در گوش بچكانند جهت درد آن بغايت مؤثّر و پوست انار بغايت قابض و بارد و مجفّف است و سفوف او با عفص مسهل به عصر اخلاط سوخته و جهت رفع آتشك بغايت مفيد و جلوس در آب طبيخ او جهت سيلان حيض و خروج مقعد و ضماد او با عسل جهت رفع آثار آبله و طلاي سوختة او با عسل بر سينه و معده جهت منع نزف­الدّم و قي­الدّم و نفث­الدّم و حقنه با آب او كه با برنج و جو مقشّر بوداده جوشانيده باشند جهت رفع اسهال و سحج و مضمضه به آب طبيخ او جهت تقويت لثه و آشاميدن او جهت سلس البول و شستن مقعد به آن جهت قطع خون بواسير و امراض مقعد و آشاميدن سایيدة او بقدر يك درهم با آب گرم جهت رفع كرم معده بيعديل است و طبيخ بيخ انار در اين باب از مجرّبات است و جهت نزلة حارّه و درد دندان مضمضة او بيعديل است و چون پوست انار ترش را با مازو بالسّويه ساييده و در سركه بجوشانند تا مهرّا شود و منعقد گردد و بقدر فلفل حبها ترتيب داده، پانزده عدد و زياده از آن جهت رفع اسهال مزمن و سحج مخوف و قرحة امعاء و مقعد مجرّب است و ربّ انار در دوم سرد و در اوّل خشك و قابض است و جهت التهاب و تشنگي مفرط و تبهاي تند و قي و خمار و رفع فساد خواهش حوامل و فساد رنگ رخسار و رفع غم نافع و اناردان قابضتر از ربّ هر يك است و در افعال قويتر و كوبيدة ترش او با مويز بالسّويه و خمس او زيرة كرماني جهت رفع قي و تقويت معده مجرّب است و مضرّ سحج و سرفه و مصلحش مويز و گردكان و بدلش سماق است

 گل انار در افعال مثل گلنار فارسي است و جهت قطع خون بن دندان و التيام جراحات و فتق و قلاع و ضماد او با برگ رز بر فم معده جهت قي مفرط نافع است و عصارة او با گلاب جهت منع ريختن مواد به چشم و رفع ورم و با آب بارتنگ جهت قرحة احليل و با آب جهت ابتداي داخس و خراش پا كه از موزه و كفش شده باشد و با سركه جهت باد سرخ نافع و عصارة پوست و پيه او قايم مقام گل اوست و خوردن هفت عدد از آن كه هنوز باز نشده باشد به نهجي كه دست گرفته و گلها را ناشتا بلع كنند جهت قطع خون و بروز دمل و رمد تا يك سال آزموده است و دانه­هاي زردي كه در اقماع انار مي­باشد شبيه به ذرور و در افعال مثل تخم گل است.

منبع: کتاب تحفه حکیم مومن

معده و بیماریهای آن از دیدگاه ابوعلی سینا(19)

 درد معده، ناتواني معده، اشتهاي خوراك

 درد معده علل درد معده

وقتي كه معده به درد مي آيد حتماً اين به درد آمدن معده سببي دارد، كه بايد يكي از موارد زير باشد :

1- شايدسوء مزاج معده، ساده بدون ماده به ويژه اگر گرم و گزنده هم باشد.

2- ممكن است سبب درد معده سو ء مزاج معده همراه ماده باشد، آن هم در حالتي براي آزاردادن معده سبب است و ويژگي دارد، كه سوء مزاج گرم و گزنده باشد.

3- گسستگي پيوندي كه سبب آن ممكن است كشيدگي معده از باد باشد، و ممكن است سببي سوزاننده و گزنده باشد و احتمال داردهم عامل سوزاننده و هم كشيدگي معده از باد، سبب گسستگي پيوندي شوند و معده از اثر آن به درد آيد، چنانكه وقتي ورم گرم در معده هست هر دو حالت روي آورند.

4- ممكن است قَرحه خوره سبب گسستگي پيوندي شود و سرانجام سبب درد و آزار معده گردد.

5- كساني هستند كه در وقت غذا خوردن به درد معده مبتلا مي شوند و همين كه خوراك در معده جاي گرفت درد برطرف مي شود داراي خلط سودايي چيره شده هستنديا بيماري ماليخولياي مراقي(لايه خارجي پرده صفاق)  دارند.

6- كساني هستند كه بعد ازفرودادن خوراك و جايگير شدن خوراك در معده و نزديك به ساعت ده ياكمي بعد ازساعت ده به درد معده گرفتار آيند و تا قَي نكنند و ماده ترشي چناني برنياورند كه بر زمين مي جوشد، درد معده آرام نمي گيرد . همين كه ماده كذائي را قَي كردند درد معده تسكين مي يابد . بايد بداني كه چنين اشخاصي ماده خلط سودايي در معده دارند و آن خلط سودايي ارمغاني است كه طحال فرستاده و در معده جاي داده است.

7- هستند كساني كه در اواخر مرحله فرود آمدن خوراك به معده دردي را حس نمي كنند . اماهمين كه خوراك در معده كاملاًجايگير شددرد معده شروع مي شود و ممكن است بدون برآوردن چيزي به وسيله قي، خود به خود درد بعد از مدتي برطرف شود كه نشانه وجود خلط صفرايي در معده است و آن خلط صفرايي از كبد به معده گسيل شده و در معده ريزش كرده است. احتمال دارد كه دردهر دو گروه به زودي از بين نرو دو مدتي درد به درازا بكشد.

حالاسوالي پيش مي آيد :

چرا در اولين مرحله ورودخوراك به معده خبري از درد معده نيست، ا مابعد از آن كه خوراك مدتي در معده ماندگارشد، درد معده سر بر مي آورد و معده و دارنده معده را مي آزارد؟

پاسخ اين است : خلط داخل معده اگر سودايي وتحفه طحال است و اگر صفرايي وفرستاده كبد است، هر دو در ته معده هستند كه در آن ژرفاي معده حساسيتي نيست، همين كه خورا ك در معده بياسود، مهمان ناخوانده بدشگون كه خلط صفرايي يا سودايي است تحريك مي شود و بالا مي آيد و به دهانه معده مي رسد و بر آن مي چسبد وگاز مي گيرد و دهانه معده  كه حساسترين اندام دروني  است به درد مي آيد.

8- به علاوه هستند كساني كه تا چيزي نخورده اند درد معده را احساس مي كنند، همين كه چيزي را خوردند. دردتراجع مي كند و آرام مي شود، سبب اين حالت آن است كه ماده خلط . گزنده هرگاه كه ديد خانه خالي است و معده گرسنه است، در معده مي خزد . آن ماده خلطگزنده يا خلط سودايي ترش است  كه كمتر اتّفاق مي افتد چنيني بودن معده از خوراك به باشد  يا ماده خلط صفرايي است كه اكثراً ماده خلط صفرايي در حالت گرسنگي و ته معده مي آيد.

9- و هستند كساني كه بدون اين كه گرسنه باشندمي خورند و مي خورند و معده را از خوراك مي آگنند و خوراك در معده تلمبار مي شود و از اثر اين بي رويه اي ولگام گسيختگي در خوراك خوردن ولنبانيدن، معده ازتاب و توان مي افتد و به درد مي آيد. اماچه دردي ؟، دردسوزناك وطاقت فرساوجانگداز) شكم انباري و معده آزاري.

10- ممكن است حمله درد و آزاربر معده از باد باشد . هر درد معده اي كه از باد باشد در اندازه زياد است . يادآور مي شوم كه درد از پيچش شكم نيز سببش باد است.

11- هستند كساني كه از احساساتي بودن بيش از اندازه معده شان در رنجند و گله دارند، سبب اين حالت را قبلاًهم ذكر كرده ايم، كه به قرار زير است : خلط مراري كه به معده درآيد، د هانه معده را گاز مي گيرد گاهي درد ناشي ازورود خلط مراري به معده به حدي مي رسد كه انسان تحمل نمي كند و ممكن است از شدت درد معده غش كند.

12- احتمال دارد كه از نوشيدن آب سرد معده به درد آيد و چنان آزاري ببيند كه دارنده معده راپريشان خاطرو بيمناك از سوء عاقبت گرداند.

13- ممكن است درد معده بر قلب تاثير گذارد و قلب از كاربيفتدو بيمار سكته كند و فوراًبميرد.

14- ممكن است درد معده سرازيرآيدو سبب قولنج شود.

15- اگر درد معده به درازا كشيد وفروكش نكرد، بيم آن مي رود كه معده را به ورم مبتلا نمايد.

16- درد معده زن باردار آژيرخفه شدن زِهدان است، در صورتي كه درد معده درزنان بارداراكثريت دارد.

17- در كتاب مرگ سريع آمده است هركسي درد معده داشت وبرپاي راستش چيزي شبيه سيب(بادكنك، نسخه ). ديدوآن چيز در لمس زبر بود، از روزبرآمدن آن چيز تابيست و شش روز زنده است و در روزبيست و هفتم مي ميرد . كسي كه اين سيب  يا بادكنك ماننده زبر  برپاي راست خود احساس مي كند، بسيار اشتهاي شيرين مزه ها را مي كند و هميشه مي خواهدشيريني بخورد. .

18- كسي كه مبتلا به درد شكم است و در اثناي بيماري شكم درد، اثرجاي زخم مانند و نيزجوش هايي برابر وانش پديدار شد كه جوش هاي سياه رنگ به رنگ باقلي باشند و جوش ها بعداًچركين شوند و تا روز دوم همچنان بمانند و ناپديدنشوند يابعد از روز دوم همچنان باقي باشند، ممكن است درد شكم تسكين يابداما بيمار كه از درد شكم رهايي يافته است به خواب بدون اراده و خوابيدن زياد مبتلا مي شود و در نتيجه مي ميرد.

منبع: قانون،کتاب سوم

پوست و زیبایی از دیدگاه طب سنتی(شبدر)

 شبدر(حندقُوقي  ) Trigonella corniculata : Blue melilote

شبدر گياهي است كه سه نوع دارد: بياباني، كاشتني، مصري. تخم آن را نان كنند و مي خورند.

مزاج:

ابن جريج گويد : در آخر دوم گرم و خشك است . ابن ماسويه عقيده دارد كه در وسط دوم گرم است .

گمان مي رود كه قسم كاشتني آن گرميش در آخر اول باشد.

خاصيت:

شبدر كاشتني به اعتدال مي زدايد و مي خشكاند . شَبدر بياباني قبض و گرمي رسان است و رو غنش بادهاي پرمايه را پراكنده سازد.

آرايش:

شَبدر كاشتني و بياباني هر دو داروي لكه هاي سياه رخسارند.

زخم و قَرحه:

افشره شَبدر كاشتني كه با عسل باشد قَرحه را تنقيه كند.

مفاصل:

روغنش داروي درد مفاصل است و بيماري خوف الزمانه ؟ را از بين مي برد و گروهي را ا ز اين بيماري شفا

 داده است.

سر:

افشره اش را به بيني كشند عطسه آورد و براي بيماران صرع بسيار سودمند است.

چشم:

افشره شَبدر كاشتني و بويژه اگر با عسل باشد سفيدي چشم و تَم چشم را چاره كند.

سينه:

هر نوع از شبدر و بويژه شَبدر بياباني درد دنده ها را كه ا ز بلغم باشد دوا كند . خناق و درد گلو آرد و در اين حالت درمانش گَشنِيز و كاسني و كاهو است كه آسيبش را دفع كنند.

اندام هاي غذا:

 درمان درد سرد بادزاي معده است. روغنش در سرآغاز استسقا داروي خوبي است.

اندام هاي دفعي:

ادرار بول و حيض دهد . شَبدر بياباني با شربت تخم پنيرك بستاني)ملوخيه(داروي درد مثانه است . روغن شَبدر درمان درد خايه ها و زِهدان است . شَبدر بياباني قَي و اسهال را درمان كند و شكم را بند آورد . شبدر و تخمش شهوت انگيز است.

تب ها:

چنين شنيده ام كسي كه تب نوبه دارد اگر سه برگ يا سه دانه از تخم شَبدر بخورد يا اگر درتب سه اندر ميان چهار برگ يا چهاردانه از تخمش تناول نمايد. نوبت تب ها بهم ميخورد.

زهرها:

آب شَبدر برجاي نيش كژدم پاشند فوراً تسكين يابد . اما اگر بر اندامي درست پاشند سوزش و درد پيدا شود. تخمش از خود شبدر در درمان نيش كژدم قوي تر است.

خواص و کاربرد زرشک از دیدگاه طب سنتی(مخزن الدویه)

طبيعت آن: سرد و خشك در سیّم و با قوّت قابضه و ترياقيه و در دویّم نيز گفته­اند.

افعال و خواص و منافع آن: قاطع صفرا و مسكن تشنگي و حرارت معده و جگر و غليان خون و سيلان آن از اسفل و بواسير و مقوي دل و جگر و معده حار و مانع ريختن مواد به اعضاء و جهت بواسير و سيلان رحم مزمن به تنهايي و با ادويه حاره مقويه مانند سنبل‌الطيب و دارچيني و عسل و امثال اينها جهت تفتيح سده جگر و رفع استسقا و تقويت جگر سرد و تر و سردي احشا و رفع اسهالي كه از ضعف جگر و يا به سبب تب بلغمي مزمن بهم رسيده باشد و با آب افسنتين جهت تقويت هاضمه و با زعفران جهت صلابت جگر و ادرار بول و ضماد آن جهت تحليل صلابات و آب آن مانع غثيان و قي و دانه آن به تنهايي و يا با ادويه مناسبه جهت قرحه امعا و سحج و اسهالي كه از ضعف احشا بوده باشد و چون بگيرند آب آن را و آب سيب رسيده هر دو مساوي و آب ليمو ربع آن كه نصف يكي باشد و با شكر سفيد صاف كرده به قوام آورند تا منعقد گردد فادزهر سموم قتاله است و به جهت  نهش افعي و خفقان و غشي و كرب و ضعف شهوت طعام مجرب و چون اضافه نمايند بر آن حماض اترج و مرواريد محلول قایم مقام ترياق كبير مي­گردد و نافع است جهت اكثر امراض و بالجمله انبرباريس محرورالمزاج و صفراوي را مفيد و موافق.

مضر مبرودالمزاج بلغمي و سوداوي و اصحاب قولنج و رياح و اعتقال بطن، مصلح آن در مبرود قرنفل و در غير آن شكر و شيريني‌ها.

مقدار شربت: از آب آن تا بيست مثقال و از جرم آن تا پانزده مثقال و از دانه آن تا سه مثقال.

بدل آن: به وزن آن تخم گل سرخ و دو ثلث آن صندل سفید و پوست بیخ آن که آرغیس نامند در حرف الف مع الالف ذکر یافت و اصباغ و الوان و اطعمه انبرباريس و افشرج و جوارش و حب و خوشاب و خميره و دواي قرص و سفوف و سكنجبينات و اشربه و اقراص و مفرح و نقوع انبرباريس در قرابادين در حرف الالف مع النون ذكر يافت.

به فتح همزه و سكون ميم و فتح باي موحده و سكون رای مهمله و فتح باي موحده و الف و كسر رای مهمله و سكون ياي مثنا$ تحتانيه و سين مهمله و انبرباريس به نون به جاي ميم نيز آمده است به لغت بربري ابراز و به فارسي زرشك و زارج و زرنک نيز نامند.

ماهيت آن: درختي است خاردار و خارهاي آن مثلث يعني هر جا كه خار رسته سه خار يك جا با هم رسته. منبت آن اكثر كوهها و دامنه‌هاي كوه نزديك به آب و در خراسان و شيروان و اطراف شيراز و شام و روم و غيرها مي­باشد امّا در خراسان و شيروان اكثر بي‌دانه و شاداب و در نواح شيراز و غير آن اكثر دانه‌دار و هر چند هواي بلد سردتر باشد بهتر مي­شود و برگ آن شبيه به برگ ياسمين و بزرگتر و باريك‌تر از آن و گل آن زرد مایل به سفیدی و سرهای آن مجتمع و ثمر آن خوشه‌دار و طولانی و در خامی سبز و بعد از رسیدن سرخ مایل به بنفشي و بنفش سياه مي­گردد و هنگام رسيدن آن تابستان است و بزرگي درخت آن به قدر دو سه قامت و قريب به درخت سيب صحرایي نيز مي­باشد و ثمر اين مدور و سرخ رنگ و بهترين و مستعمل در اكثر تراكيب منقي از دانه و يا بي‌دانه كوهي آنست و در افشره و رب و شراب دانه دار آن نيز كه آن را افشرده آب آن را گرفته و يا خشك آن را در آب خيسانده ماليده صاف كرده با قند و يا نبات چاشني گرفته استعمال نمايند.

منبع: مخزن الدویه

قلب،بیماریهاو درمان آن از دیدگاه ابو علی سینا(1)

بيماري هاي قلب

قلب بيمار يهاي از هر نوع ويژه به خوددارد، مانند :

 1- انواع سوء مزاج و آن سوء مزاج يا با ماده همراه است، ياساده و بدون ماده مي باشد.

اگر سوء مزاج همراه ماده است، ماده يا در رگ هاي قلب جايگزين است، يا در ميان جِرم قلب و آبشامه نيام قلب است، بويژه اگر ماده سبب سوء مز اج قلب رطوبت باشد  كه . اكثراً آنچه به ميان نيام وجرم قلب راه مي يابد ماده رطوبتي است  آشكار است كه هرگاه ماده رطوبتي بسيار بود، فشار بر قلب وارد آيد و قلب از گسترش(باز شدن) باز مي ماند.

2-آماس و راه بندان هايي در قلب رخ مي دهد.

3-  رطوبتي مزاحم براي قلب رخ دهد كه سبب خفگي شود و قلب را از باز شدن باز دارد و قلب به جاي باز شدن پيچ بخورد.

4-  از بين رفتن تك(انحلال الفرد) رخ دهد و اين انحلال فرد يا درنيام قلب يا درنيام قلب يا در خود قلب باشد .اگر سوء مزاج در قلب استحكام يافت، به آساني درمان پذير نيست . اگر ورم گرم در قلب پيدا شود، فوراً بيمار مي ميرد. اگر ورم سرد باشد نه گرم، مرگ بيمار فوري نيست . به ندرت اتّفاق مي افتد كه ورم سخت يا ورم سست در خود قلب پيدا شود، اكثر ورم در نيام قلب پديد آيد . اگر احيان ا ورم سخت يا سست در خود قلب باشد، باز به اندازه ورم گرم كشنده نيست  كه فور اً مرگ را ارمغان آورد  اما آن هم كشنده است . شايد بتوان خلط غليظ را از ورم سخت نيام قلب پاك سازي كرد . ممكن است خلط آبكي را  كه رِيم از آن مي چكد  از ورم قلب كه سخت نباشد  پاك سازي نمود . آنچنان ورمي در قلب ميموني بوده و جالينوس حكايتش را بازگوكرده است . ميمون كذايي چندين سال زندگي كرده بود، بعد از مركش تشريح از جثه اش به عمل آمد آنگاه معلوم شد كه در زندگي با چگونه ورمي زيسته است، مي زيست ولي پيوسته لاغرتر و ناتوان تر مي شد.

گفتيم قلب به هيچ وجه تحمل ورم نمي كند، پس چگونه تحمل مي كند كه ورم در آن جمع آيد و چركين گردد؟، اگر فرضا قَرحه در قلب پديد آيد  چنان كه گفته اند  خوني سياه از بيني مي ريزد و دارنده قلب مي ميرد. ممكن است در رگ هاي قلب راه بندان هاي زيان آور روي دهد و كنش هاي قلب به كاستي گرايند . گفتيم ممكن است يكي از بيماري هاي قلب از بين رفتن تكي ( انحلال فرد) باشد. امّا بايد بداني، كه اين احتمال دورتر از احتمال وجود ورم در قلب است و از بين رفتن تك براي قلب هرگزقابل تحمل نيست . اگر احيانا از بين رفتن تك در جِرم قلب رخ دهد و به بطن قلب برسد، انسان فوراً مي ميرد، و اگر در بطن قلب نفوذ نكرد، ممكن است بيمار نه حالا بلكه تا روز دوم مرگش به تاخير افتد.

5-  ممكن است بيماري قلب از بيماري نيام قلب باشد كه نيام قلب در بيماري با اندامان ديگرمانند : مغز، پهلو، ريه، كبد، روده ها، و بقيه اندامان دروني و به ويژه معده شريك وسهيم باشد . يا اين شراكت د ر بيماري با اندامان ديگري باشد يا كليه بدن در آن شريك باشد، چنان كه در وقت تب بيمار مشاهده مي شود كه در اَوان نوبه تب و اوقات بحراني تب چگونه قلب به تپش و اضطراب مي افتد.

مشاركت قلب در بيماري با اندامان ديگر غير از قلب به چندين وجه است :

الف- چيزي از مايح تاج قلب كاهش يافته باشد، مثلا كبد ناتوان شده باشد و نتواند. غذاي كافي را به قلب بفرستد.

ب-مغز ناتوان باشد . از ناتواني مغز ماهيچه هاي نفس كش ناتوان شوند و در نفس كشيدن و پس دادن

دريغ ورزند.

ج- خلط سودايي به اندازه زياد در مغز جاي گرفته و بر گوهر مغز اثر گذاشته است و از گوهر مغز و از راه

شريان ها سرازير شده و به قلب ريخته است و تپش غيرعادي قلب را برانگيخته است و نيروي قلب را

كاهش داده و سبب غم و اندوه و افكار بد و تباه در دارنده قلب شده است.

د- خلط رطوبي از همين راه (از گوهر مغز و از طريق راه شريان ها ) به قلب رسيده و از اثر آن كند فهمي،

تنبلي و بي نشاطي به انسان روي آورده است.

ه- ممكن است كبد در حالي باشد كه خون ناپسند، يا خون گرم زياد از اندازه لازم يا خون سردتر از حد

لازم، يا خون غليظ تر از مقدار لازم را به قلب تحويل دهد.

و- يا اندام همسايه قلب آزار ديده است و آزار همسايه به همسايه اش  كه قلب است رسيده است، كرده است.

ح- دهانه معده و معده از خلط لزج، يا خلط گزنده، يا از كرم و كرم كدو، يا از قَي كردن ماده گزنده آزار

ديده اند و سبب خفقان و تپش غيرعادي قلب شده اند.

ط- از سبب آزار شديد باشد، به حدي كه قلب را نيز در برگيرد، كه اكثراً سبب مرگ مي شود.

ي- ماده بيماري خفگي، يا ماده ورم بيماري ذات الجنب، يا ماده بيماري ذات الرّيه و ... سر به قلب زده

است كه در چنين حالتي مايه خفگي مي شود و دارنده قلب را مي كشد.

ك- اگر در بيماري روي آورده، قلب و نيام قلب سهيمند، مثلا اگر ورم گرم در اين مابين رخ داده باشد،

بي درنگ مي كشد و اگر ورم سرد باشد، بازكشنده است اما به تدريج نه فوري.

ل- گاهي دهانه معده مي پرد و به اختلاج گرفتار آيد، اين پريدن دهانه معده زيان به قلب مي رساند.

قلب،بیماریهاو درمان آن از دیدگاه ابو علی سینا(3)

                                 شرح هريك از نشاني هاي هشتگانه :

الف) نبض:

نبض سريع، نبض بزرگ و نبض پياپي، دليل بر حرارت قلب است وازعكس آن ها عكس آ ن ها را بگير، . يعني آنچه كه در مقابل آن ها قرار دارد، اگر در نبض پيدابود، دليل بر سرد مزاجي قلب است . نبض نرم نشاني از مزاج رطوبي قلب با خوددارد . نبض اگر سخت بود، دليل بر خشك مزاجي قلب است . نبض نيرومند و راست و درست و منظم و مرتب، دليل بر سلامت و سرحال بود ن قلب است . يعني اگر خلاف آن ها را مشاهده نمودي، معلوم مي شود كه قلب كاملاًصحيح و سالم نيست.

ب) نفس:

نفس بزرگ، نفس سريع و نفس پياپي دليل بر حرارت قلب است، ضدآن را برضد حرارت قلب حساب كن،يعني دليل سرد مزاجي قلب است.

ج)سينه:

سينه پهن و گشاد، در صورتي كه سبب پهني و گشادي سينه، بزرگي جِرم مغز نباشد  كه سر بزرگنشانه حجم بزرگ مغز است، و هرجاسر بزرگ هست بايد از مغز پر باشد و مغززياد را در برگيرد، و اگر مغززياد بود، سبب بزرگي نخاع مي شود، نخاع پرمايه و بزرگ حجم، سبب رو يش مهره ها مي شود و دنده ها از مهره ها مي رويند  نشانه حرارت مزاج قلب است . پس منظور سينه گشاد و پهن كسي بود كه سرش كوچك يا ميانه است و نبضش نيرومند است كه اين دليل بر حرارت مزاج قلب است . نتيجه اين بود كه اگرسينه پهن و گشاد است وسرصاحب سينه بسيار بزرگ نيست و نبض نيرومند است دليل بر حرارت قلب است . ضدآن دليل بر سرد مزاجي است، مشروط بر اين كه سركوچك  كه مغزكم دارد  سبب كوچكي سينه نشده باشد . يعني اگرسينه در خلقت كوچك بودسركوچك باشد يا نباشد، اما نبض تند و نيرومندبزند، دليل بر سرد مزاجي قلب است.

د)پوست در لمس :

اگر بر پوست سينه موي زياد هست و بويژه اگر موفرفري است(مجعد) است، دليل بر حرارت قلب است. كم مويي و بي مويي پوست سينه دليل بر سرد مزاجي قلب است، مشروط بر اين كه كم موئي يا بي موئي سينه سببش زياد رطوبي بودن بدن يا از اثر هوا و محيط زيست يا از اثر مراحل عمر نباشد . اگر اين شروط كه ذكر كرديم موجود نباشد  كه سبب بي مويي يا كم مويي سينه شده باشند  بايد دانست ماده دودي  كه سبب پرمويي سينه مي شود  چندان نيست كه كار را چنانكه بايسته است انجام دهد، اين در حالي است كه مو بر سينه كم روييد ه باشد . اما اگر اصلا سينه مو ندارد، دليل بر خشكي مزاج قلب است و معلوم مي شود كه ماده دودي  كه سبب رويش موي بر سينه است  اصلاً در بدن شخص وجود ندارد.

ه) روي آورها و اثر آن ها بر قلب :

اگرسراپاي بدن بدون استثناء حرارت غيرعادي داشت، د ليل بر حرارت مزاج قلب است و اين دليل هنگامي كاملاً درست است كه طحال و كبد وازبرودتي كه دارند به قلب كمك نكرده باشند و حرارت قلب را تعديل ننموده باشند . اگر كلمه بدن بدون استثناء سرد است، دليل بر سرد مزاجي قلب است و اين هنگامي مستند است كه كبد در مقابل سرد م زاجي قلب به نوعي مقاومت نكرده باشد و سرد مزاجي آن را تعديل ننموده باشد . نرمي بدن دليل بر رطوبت مزاج قلب است و آن هم مشروط بر اين كه كبد كمترين مقاومتي در برابر اين رطوبت از خودنشان نداده باشد و قلب رطوبتي را تعديل ننموده باشد. سختي بدن دليل بر خشك مزاجي قل ب است، بازمشروط بر اين كه كبد هيچ دخالت نكرده باشد كه مزاج قلب را به تعديل برساند . در حال مبتلا شدن انسان به تب هاي عفوني، مشروط بر اين كه كبد سالم باشد، بايد دانست كه مزاج قلب، گرم رطوبي است.

و) اخلاق و رفتار :

كسي كه درنها دوسرشت خ ارج از حالت خشم طبيعي، خشمناك است، و از سببي عمدي خشم را برخود هموار نكرده است و اگر جِات و اقدام دارد وچابك است، دليل آن است كه قلبش گرم مزاج است . اگرصاحبدل طبيعتا خشمگين نيست و داراي جرات اقدام نيست و سنگين مي جنبد، مشروط بر اين كه اين حالات زاده عادت گرفتن وزاده اوهام و خيالات نباشد، دليل بر سرد مزاجي قلب است.

ز) نيروي بدني :

اگر نيرو ي بدني انسان كم است و انسان ناتوان است، در صورتي كه اين ناتواني سببش آسيبي از سوي مغزيا اعصاب نباشد، دليل آن است كه قلب ناتوان است، و اگر قلب ناتوان ب ود، معلوم مي شود كه سوء مزاج روي به قلب آورده است . اگر بدن نيرومند است دليل آن است كه قلب نيز داراي نيروي كافي است، علاوه بر اين دليل آن است كه مزاج قلب معتدل است يعني حرارت سرشتي (غريزي) و روان زندگي در قلب زياد است، به هيچ وجه شعله ورنشده اند و ماده دودي از آن ها برنخاسته است بلكه هم حرارت غريزي هم روان زندگي در قلب صاف و نوراني هستند . امّا اگر بدن التهابي و انسان پكر و بيزار باشد و احتمالا نفسش به آسيبي برخورد كرده باشد، دليل بر آن است كه حرارت قلب غريزي نيست و روي آور است و بر قلب تحميل شده است.

ح)پندارو گمان :

اگرخيال انساني گرايش به شادي و سرور دارد و به سوي خوش بيني و آرزوهاي پسنديده مايل است، دليل بر آن است كه قلبش نيرومند است و نيز دليل بر مزاج معتدل . قلب است كه حرارت و رطوبت در آن برابر و برحسب مرامند . اگرخيال و پندارانسان، انسان را به سوي دوري جستن ازاجتماع و آزاردادن ديگران بكشد، دليل بر حرارت قلب است، يعني قلب سوء مزاج گرم دارد . اگر پنداروخيال انسان گرايش به بزدلي و اندوهگيني دارد، دليل بر خشك مزاجي قلب است . تا ايناما نشاني حالات قلب را از خارج قلب ذكر كرديم، اكنون ببينيم كه حالات خود قلب چگونه ما را بر چگونگي قلب آگاه مي سازند . اگر قلب التهابي بود، خود به خود دليل بر مزاج حراري شديد قلب است وقرينه اي نمي خواهد . اگر قلب تپش غيرعادي داشت، تپش قلب تنها دليل بر يك حالت مخصوص در قلب نيست، بلكه تپش قلب ممكن است در چندين حالت رخ دهد، پس حالت قلب را بايد از قراين جست :

1-اگر قلب ناتوان گردد.

2-  اگر قلب سوء مزاج داشته باشد.

3-و ممكن است از احساسات زياد قلب  زيادحساس بودن قلب  تپش قلب روي آورد، كه قلب بسيار حساس از كم ترين پنداري كه به قلب آيد، يا از كم ترين اندازه بخاري  يا امثال آن  كه به قلب راه يابدقلب باتپش غيرعادي رو به رو مي شود.

قلب،بیماریهاو درمان آن از دیدگاه ابو علی سینا(5)

نشاني هاي مزاج گرم طبيعي قلب

نشاني هايي كه مزاج گرم طبيعي قلب را مي نماياننداز اين قرارند :

1-  گشادي سينه، جزدر صورتي كه  چنانكه گفتيم  گشادي سينه سببش مغز باشد. منظور در اين جاگشادي سرشتي سينه است بدون تداخل مغز.

2-  بزرگي نبض طبيعي كه گرايش به پياپي زدن و به سرعت زدن داشته باشد.

3-  نفس طبيعي و بزرگ كه گرايش به پياپي آمدن و سرعت داشته باشد.

4-زياد بود ن مو بر سينه و بويژه آن قسمت از سينه كه كمي به طرف چپ است، مشروط بر اين كه

بسياري مو از اثر رطوبتي نباشد كه از اندامي ديگر به سينه سرزده باشد و نيز ماده رطوبي زياد باشد

ومحيط زيست و هوا در آن تداخل نكرده باشند.

5-  خشم بسيار.

6-روح اقدام، كه به معني بي پرواوفوري دست بكار موردعلاقه زدن است.

7-  حس خوش بيني دردارنده دل.

8-اميدواري زياد.

9-  و چنان كه گفته شدبزرگي سينه اگر مغز در آن دخالت نداشته باشد

قلب،بیماریهاو درمان آن از دیدگاه ابو علی سینا(7)

نشاني هاي مزاج خشك طبيعي قلب

۱-    سختي نبض.

۲-      درنگ واكنش نشان دادن بابرخوردها.

۳-      كم آرامي.

۴-      اخلاق ددمنشانه.

۵-      خشكي بدن، مشروط برشرطي كه گفتيم، كه: كبد درتعديل رطوبت دخالت نكرده باشد.

قلب، بیماریها و درمان آن از دیدگاه ابوعلی سینا (12)

  نشاني گرفتن از بيماريهاي قلب

دليل بيماري قلب و نوع بيماري قلب را بايد از مزاج غيرطبيعي قلب جستجو كرد . اگر بيماري از ناتواني و از بين رفتن نيروي بدن و گدازيدن و آب شدن بدن شكايت دارد، بايدحال او را بررسي كني، اگر سببي تازه وارد يا سببي پيشينه را پيدا نكردي و اشتراك اندام ديگري را در به وجود آمدن اين حالت نديدي، بايد حدس بزني كه قلب با سوء مزاج رو به رو است و اگر تپش و پريدن قلب ن يز در كشف سوء مزاج قلب كمك مي نمايد، برهان قاطع است و دليل روشن . اگر سوء مزاج قلب به درجه اي برسد كه دارنده قلب غش كند . بايد بدني كه سوء مزاج قلب ريشه دوانيده و محكم شده است . اگر سوء مزاج سرد ياگرم، يا خشك و يا بدون ماده بر قلب چيرگي يابد، تن دارنده. قلب راه سل و گداخته شدن در بر مي گيرد . اگر سوء مزاج قلب از گرمي است و ماده همراه ندارد، پي آمدش دق فراگير است كه همه بدن را در بر مي گيرد . اگر قلب به سوء مزاج سرد برخورده، نوعي از بيماري دق را براي دارنده قلب به ارمغان آورده است . دقي كه آن رادق پيران و دق كهنسالان مي نامند . اگر سوء مزاج خشك به قلب روي آورده، آن هم نوعي ازدق و نوعي بيماري سل به دنبال دارد . امّا بايد بداني كه اين نوع از سل  كه از سوء مزاج خشك قلب سرچشمه مي گيرد  نه آن سل است كه از ورم ريه پديد آيد . در مبتلا شدن به اين چنين سل كه از سوء مزاج خشك قلب است، ريه آزاري در خود حس نمي كند . دارنده قلب در حال ابتلاء به اين نوع از سل  كه از سوء مزاج خشك بدون ماده قلب بروزكرده است  سرفه ندارد . دق اين حالت برخلاف حال دق گرم است، كه دق ناشي از سوء مزاج خشك قلب سبب حرارت نمي شود.(شاید منظور از دق سکته قلبی باشد)

قلب،بیماریهاو درمان آن از دیدگاه ابو علی سینا(6)

نشاني هاي مزاج سرد طبيعي قلب از اين قرارند

1-    تنگي سينه، مشروط بر اين كه شرط نامبرده در ميان نباشد، يعني كوچكي سينه از كم مغزي سر

نباشد و در آفرينش كوچك به وجود آمده باشدبدون تداخل هيچ سببي ديگر.

2-      كوچك بودن نبض طبيعي كه گرايش به كندي و تفاوت داشته باشد، مگر اين كه سببي در كار باشد كه سرعت و كوچكي نبض راتقاضامي كند.

3-      ناتواني دارنده دل.

4-      تنبلي صاحب دل.

5-      بردباري دارنده دل، مشروط بر اين كه ناتواني وتنبلي وبردباري سرشتي باشند و شخص آن را بر خود نياورده باشد و در كسب آن ها جدوجهدي بكارنبرده باشد.

6-    شخص دارنده قلب دررفتارو گفتارزنانه بنمايد

7-    سراسيمگي دارنده قلب وسرگرداني.

8-      كندفهمي.

9-      از چيزهاي بسيار بي ارزش واكنش نشان دادن.

10-    سردي بدن دارنده دل.

قلب، بیماریها و درمان آن از دیدگاه ابوعلی سینا (14)

   نشاني هاي سوء مزاج سرد قلب

۱- نبض كوچك تر و كندترو متفاوت تر از آن است كه بايد در حال طبيعي حس شود، مگر اين كه نيرو ز بين رفته باشد و نبض صاحب دل براي تلافي كردن مايحتاج از نبض  كه از كوچكي و كندي كاهش يافته است  پياپي آمدن رابيفرايد.

۲-  نفس ناتوان است.

۳- نيرو دارد مي گدازد.

۴- از هر چيز گرم از قبيل: غذاي گرم، بساييدن گرم، بوكردن چيز گرم مي آسايد.

۵- دارنده قلب هراسناك و ترسو است.

۶-  بسيار دل نرم ومهربان است.

شرح جزئيات بيماريهاي قلب از دیدگاه ابوعلی سینا(1)

شرح جزئيات بيماريهاي قلب از دیدگاه ابوعلی سینا "غش" (4)

   معده چگونه سبب غش كردن انسان مي شود؟

اين را بدان كه معده در جايي است نزديك به قلب، علاوه بر اين معده اندامي است است بسيار حساس و با اين نزديكي و احساساتي بودن پاتوق همه خلط هاي گوناگون است وهمگي در معده گرد مي آيند در چند حالتي معده سبب غش كردن مي شود كه از اين قرارند :

۱-  اگر معده بيش از حدبه سردي گرآيد كه در بيماري گرسنگي گاوي (بوليموس) رو مي دهد.

۲-  اگر معده بيش از حد گرم شود.

۳-  معده زياد آزار بيند و به درد آيد.

۴- اگر ماده غليظ بدگوهرو ناپسند سرد، يا گزنده تند و تيزدر معده باشد.

۵- قَرحه و جوش در دهانه معده پيدا شوند.

ساير اندامان چگونه و در چه حالتي سبب غش كردن انسان مي شوند؟

بدان، كه اگر يكي از اندامان ديگربدن سبب غش كردن مي شود چند احتمال دارد

1-بايد بداني كه بدنش با نوعي بيماري گرفتار است.

2- يا معده آن شخص كه خون از او گرفته اي ناتوان است و اين ناتواني معده سببش در خود معده است ياچيزيبه معده ريزش كرده و سبب ناتواني معده شده است . كساني كه پيرند و تب دارند، هرگاه ماده خام غذا به معده شان ميريزد با غش دست به گريبان مي شوند . كسي كه برا ي اولين بار با رگ زدن برخورد كرده و رگ زدن و خون از بدن كشيدن در او سابقه ندارد، اگر از اثر رگ زدن غش كرد چيز چندان مهمي نيست، رگ زدن براي او مفاجئه اي بوده است و از مفاجئه يكه خورده است و غش كرده است . اكثراً دريانوردان به غش كردن مبتلا مي شوند، زيرا ماد ه گرم مزاج كه در معده دارند مي تُرنجد و بارها روي داده كه بر اثر رگ زدن غش مي كنند و سبب غش كردن سرد شدن بدن است.

نشاني ها:

نشاني هايي كه سبب دچار شدن به غش را مي نمايانند، اكثراًهمان نشاني ها هستند كه براي نماياندن برخي از بيماري ها ذكر كرده ايم . نشاني هاي خفقان قلب در حالي كه كم توان باشند فقط خفقان آورند، اگر همان نشاني هاي خفقاني تواناتر باشند سبب غش كردن مي شوند و اگر از آن شدت به غش آوردن پا فراتر نهند و شدت بيشتريابند آژيرمرگ ناگهاني مي شوند . كه در اين جا نبض براي نشان دادن ابتلاء به غش كردن درجه اول را دارد .

اگر نبض فشاري بود و نيروي بدن پايدار و بدون كاهش بود، دليل آن است كه ماده غش كردن در حالت فشار آوردن است . اگر نبض جداجد ا بود و اختلاف داشت و فاصله بين تپشي با تپشي ديگر بود و در عين حال نبض بسيار كوچك بود، دليل بر اين است كه نيرو تحليل مي رود و دارنده نبض به حدي از ناتواني رسيده است كه آمادگي غش كردن داشته باشد و تو ساير دليل ها و نشاني ها را در بقيه حالات بيماري ها ياد گرفته اي. روي هم رفته : اگر حالت غش يكباره وفجاتا نيامد و مقدماتي لازم داشت، اي ن مقدمات كه خبر از غش كردن مي دهند عبارتند از :

۱-  قبل از هر چيز نبض كوچك شود.

۲-  بعد از كوچكي نبض خون در درون پنهان گردد.

۳-  رنگ رخساره تغيير يابد.

۴- پلك چشم چنان سنگين شود كه به زحمت مي توانند چشم بازكنند.

۵- چشم در حركت ناتوان مي شود، رنگ چشم تغيير مي كند، شبح هاي خيالي پيش چشم آيند كه اصلاً وجود ندارند

۶-دست و پاسرد مي شوند.

۷- رطوبتي سرد در بدن پيدا مي شود.

 كه اگر اين علامت ها موجودبودند شايد غش در راه باشد و امكان دارد تمام بدن سرد شود . اگر بيمار را رگ زدي، يا بيمار را اسهال نمودي، يا كاري كردي كه ناگزير آزاربه بيمار مي رساند و در اين حال واحوال سه گانه چيزي از اين نشاني ها سر برآورد، فوراً دست از درمان بكش و كوشش كن سبب نوآمده را از بين ببري، زيرا خفقان پياپي بود (تپيدن وپريدن قلب بدون فاصله و مهلت بود ) و در معاينه چيزي را در معده احساس نكردي كه اگر سبب را قطع نكني غش كردن بيمار حتمي است.

اگر سببي از سبب هاي غش پيدانبود، نه سبب ديرينه بود و نه سببي نوآمده و بيمار خفقان قلب داشت و خفقان پیاپی بود ( تپیدن و پریدن قلب بدون فاصله و مهلت بود)  در معاینه چیری را در معده احساس نکردی که سبب خفقان  شده باشد و با اين حال غش رخ داد  باید بدانی سبب راجع به قلب است و مستحکم شده است. اگر همراه غش كردن دل بهم آمدن و رنگ پريدن هست از معده نشاني دارد و سبب غش را در معده جستجوكن. اگر سببي از سبب هاي غش را نيافتي و غش آمدو پياپي آمدوهربارازبارسابق شدت بيشتري يافت، بدان كه سبب غش كردن در قلب باشد و مرگ ناگهاني در كمين است.

شرح جزئيات بيماريهاي قلب از دیدگاه ابوعلی سینا "غش" (5)

   درمان غش

اگر غش كردن از سوء مزاج شديد و محكم است و غش شديد است، درمان پذير نيست

و اگر غش كردن به اين شدت نيست و سبك است، يا سببش از آن ها است كه با قلب ربطي ندارند، درمان پذير است و امكانخوب شدن هست، و مي تواني در حالي كه بيمار غش كرده است، يا در وقتي كه ميانه بين غش كردن و به هوش آمدن است، يا در وقتي كه نوبتي غش مانند و سبك تر از غش بيمار را در بر گرفته است به درمان بپردازي.

اما اگر بيمار در حال غش كردن باشدما هميشه نمي توانيم به درمان قطع سبب غش مشغول شويم . بايد در برابر روي آوري كه روي آورده، با درمان مناسب مقام به مقابله بپردازيم، مثلا دارو را چگونه به بيمار در حال غش بخورانيم . گاهي در درمان بيمار غشي با دو چيزضدهم برابر مي شويم كه بايد اين دوضدرا در يك آن درمان كنيم :

مگر اين كه زِهدان بيمار غش كرده خفه شده باشد .  اگر بيمار غش به خفه شدن ز هدان مبتلا باشد بايد در درمان غش بوي گندبه مشامش نزديك باشد و از داروهايي كه براي درمان غش مفيدند و به دهانه معده نيز بهره مي رسانندبه بيمار داد. بوكردن خيار بسيار خوب است و آزمايش شده است و بويژه بوكردن خياردر درمان كسي كه مزاج گرم  صفرايي دارد و به غش گرفتار است بسيار مفيد است. كاهو نيز همپاي خيار است.

آنگاه بايد داروهاي نوشيدني كه نيرو را تقويت كنندجرعه جرعه به بيمار بدهي.

اگر بيمار با بدن سست و گرسنگي رو به رواست نبايد به هيج وجه شراب ناب بخورد و اگرخواست كه  شراب بخورد شراب را با اندازه زياد از آب و آب گوشت بياميزديا آب با شراب مخلوط كند . اگر بيمار غش، شراب ناب بدون آب و آبگوشت بخورد، شايد بيماري به درهم شدن عقل و تشنّج بيانجامد.

در اكثر انواع بيماري غش حتماً بايد كاري كني كه رويه بدن سفت وپرپشت(فربه شود) گردد، تاروان تحليل رفته،  گدار بيرون آمدن را نداشته باشد، اين راه بند آوردن از تحليل رفته روان به وسيله سفت گردانيدن رويه بدن وقتي مفيد است كه بيمار اسهال شديدنداشته باشد كه ماده تحليل رفته روان، همراه ماده اسهال شده بيرون ريزد.

شرح جزئيات بيماريهاي قلب از دیدگاه ابوعلی سینا "غش" (2)

   احتمال دارد ماده خلط سبب غش بشود و اين سبب غش كردن از ماده است چند احتمال دارد :

راه بندان از ماده ناباب خلطي ممكن است چند جهت داشته باشد :

الف) از بسياري ماده خلط چكيده ورم هاي دروني.

ب) ماده بندآورنده گدار بسيار نيست، اما حالتي بسيار سردي بخش دارد و از آزاري كه با خود دارد سبب بندآمدن گدار روان مي شود.

ج) ماده بندآورنده بسيار گزنده و درد گزندگي سبب بند آوردن گدارروان مي شود.

د) ماده بندآورنده بسيار سوزناك است و از اثر احساس سوزش زياد اندام مورد درد از كار مي افتد وجريان روان در آن به بن بست مي رسد . حالت غش كه در نخس تين مرحله نوبت هاي تب رخ مي دهد، از اين قبيل بندآمدن ها است كه خلط غليظ و لزج يا خلط غليظ و گزنده يا خلط سوزناك سبب بندآمدن گدارروان مي شوند.

ه) ممكن است اين راه بندان در نزديكي قلب روي دهد.

و) ممكن است راه بندان در اندامان ديگر با شراكت مغز به وجود آيد، ز يرا هرگاه . گدار روان به سوي مغز به كلّي بسته شود، مرگ نابه هنگام و فوري (سكته) در كمين است، راه بنداني كه سبب سكته شود به طريق اولي سبب غش مي شود.

ز)ممكن است سبب راه بندان در گدارهاي روان در معده باشد، در حالي كه معده سابقه نوعي بيماري يا ورمكردگي داشته باشد، يا چنان روي آوري بر معده روي آورد كه معده را ناتوان سازد و ناتواني معده به حدي برسد كه ماده ناباب و بندآور از معده تراوش كند و به دهانه معده برسد و آن ماده تراوشي، سرد يا گرم باشد.

ح) مواد راه بندان برروان، ممكن است در رگ هاي بدن در هر جاي بدن باشد و از معده به رگ ها رسيده باشد و راه بندان را به وجود آورده باشد.

سبب جمع شدن چنين مواد كشنده در معده چيست ؟

اكثراً پيدايش و جمع شدن موادي كه سبب بندآمدن راه آمدشدروان مي شوند از :

زندگينامه و آثار سيد محمد حسين عقيلي خراساني (ره)

     زندگينامه و آثار سيد محمد حسين عقيلي خراساني (ره)

          خاندان عقيلي، جزو سادات علوي موسوي شمرده مي‌شوند. سيّد مظفرالدين خراساني يكي از بزرگان اين خاندان است و نيز ميرزا محمد تقي موسوي ـ كه پدربزرگ عقيلي است ـ از جمله افراد اين خانواده شمرده مي‌شوند. علاوه بر آن پسوند علوي كه همراه نام بسياري از افراد اين خاندان است، سيادت وي را ثابت مي‌كند. حكيم محمّد حسين عقيلي نيز با صراحت از سيادت خود ياد مي‌كند.

          آنچه در پي مي‌آيد، بررسي زندگاني افرادي از اين خاندان است كه فقط نامي از آن‌ها در تاريخ مانده و به دست ما رسيده و از جزئيات زندگي آن ها، اطلاع دقيقي نقل و گزارش نشده است.

1. سيّد مظفرالدين حسين خراساني2. ميرزا مسيح3. مير محمدهادي علوي4. محمدهاشم شيرازي5. مير محمدتقي موسوي6. محمدهادي عقيلي7. علي نقي خان8. سيد محمد حسين بن محمد هادي علوي عقيلي خراساني

سيد محمد حسين بن محمد هادي علوي عقيلي خراساني

مشهورترين و اثرگذارترين فرد در ميان اين خاندان، حكيم محمدحسين عقيلي است. بررسي زندگاني علمي حكيم محمدحسين علوي عقيلي نيازمند احاطه بر كتب او، اطلاع دقيق از اساتيد او، تأثيرپذيري او از گذشتگان، تأثيرگذاري او بر آيندگان و ماندگاري آثار اوست.

آگاهي از اساتيد او كار چندان دشواري نيست؛ او در خانواده‌اي زندگي مي‌نموده كه همه از بزرگان عرصه طب در روزگار خود بوده اند. از اين رو خوشه چيني از خرمن پرفيض آن‌ها و استفاده از تجربيات ارزنده آن‌ها ـ كه گاه به صورت اثر و يا نسخه‌اي براي او به يادگار مانده است ـ به سهولت براي او ممكن بوده است. عقيلي از تجربيات استاد خود، علوي خان، پدر و ديگر اقوام خود استفاده هاي فراواني برده و در جاي جاي كتب خود، چه در قرابادين و چه در معالجات، اين تجربيات را نقل كرده است.

در اين ميان، نقش معتمدالملوك، به عنوان يكي از بارزترين شخصيّت‌هاي اين خانواده و از جمله اساتيد او و پدرش جلوه گري بيشتري دارد. بسياري از اين تجربيات به صورت كتاب مدون نبوده تا امروزه بتوانيم با قاطعيت ادعا كنيم كه اين نوشته ها از آنجا گرفته شده، بلكه بيشتر به صورت نوشته هاي پراكنده و يا نسخه هايي بوده است به دست عقيلي رسيده است. به عنوان نمونه عقيلي در كتاب ارزشمند معالجات در مبحث بيماري‌هاي صدر مي‌نويسد: و نواب معتمد الملوك، قدس سره، نوشته اند: ديدم من مردي را كه مدّه كامله در صدر او بود و اخراج يافت از امعاي او به طريق براز و از وي به طريق قي، مدّه بسياري و هلاك گرديد در اندك روزي. او در كتاب قرابادين از پدر خود بسيار ياد مي‌كند و چنين عباراتي مي‌نويسد: قلمي فرموده اند والد ماجد....بخشي از اين نوشته ها، نسخه هاي شخصي است كه براي پادشاهان و اطرافيان آن‌ها نگاشته شده است. اين نسخه ها با توجه به عدم عنايت به بسياري از لوازمات، نمي تواند به عنوان نسخه هاي عمومي مورد استفاده قرار گيرد. امّا بخشي، حالت گزارش پزشكي دارد كه بسيار با ارزش است و سير درمان و برخورد پزشك با بيماري را نشان مي‌دهد. اين بخش، گاه به صورت حكاياتي در كتب پزشكي ـ نه تنها كتب عقيلي ـ به چشم مي‌خورد. حكايت زير كه در كتاب معالجات آمده، نمونه‌اي از اين گزارش هاست: و نواب معتمدالملوك، سيّد علوي خان خال والد ماجد ـ قدس سرهماـ فرموده اند كه مرد جواني نزد من آمد و شكايت نمود از وجع شديدي كه در پهلوي راست او به هم رسيده و كشيده تا به جانب شانه و چنبره گردن او و نبض او ممتلي عظيم بود و معتاد به فصد و مدّت مديد كه فصد نكرده بود. امر نمودم او را به فصد باسليق و مقدار دو ثلث رطل خون از او گرفتم، وجع او قدري تسكين يافت به حدي كه توانست نشست و با ياران خود از آخر روز تا ربع شب صحبت داشت... بنابر نقل عقيلي در مقدمه كتاب ارزشمند قرابادين ـ كه شايد از بزرگ‌ترين قرابادين‌هاي موجود و در دسترس باشد ـ وي سلسله و طريقي را براي اساتيد خود ذكر مي‌نمايد. در صدر اين سلسله پيامبر بزرگ الهي حضرت سليمان ـ علي نبيّنا و آله و عليه السلام ـ قرار دارند. اين سخن، ادعاي ما را در مقدمه، مبني بر الهي بودن اين علم تأييد مي‌كند. بعد از حضرت سليمان عليه السلام، اسقلينوس و پس از او بقراط قرار دارند. پس از بقراط، احياي حرّان و پس از آن‌ها اطباي خوز و طبرستان قرار دارند. اين نشان مي‌دهد كه اين دو ناحيه، داراي مكتبي اثرگذار و علمي در طب بوده اند. البته در اين ميان، نام شخص خاصي مطرح نيست و شايد شهرت و تأثير اين دو مكتب، بسته به شخص خاصي نبوده است، بلكه در پايه ريزي اين دانشگاه هاي علمي، فرهيختگان بسياري نقش داشته اند كه متأسفانه درگذر تاريخ به دست فراموشي سپرده شده اند. در مرتبه بعدي از اين سلسله، با ميرزا مسيح ـ كه در صفحاتي پيش زندگاني او را بررسي نموديم ـ برمي‌خوريم.

ميرزا مسيح، هرچند فرزند سيّد مظفرالدين مي‌باشد كه خود از اطباي خراسان است، ولي نگاهي به اين سلسله نشان مي‌دهد كه ميرزا مسيح دانش آموخته مكتب پدر نيست، بلكه وي اندوخته هاي علمي‌اش را مرهون اطباي خوز و طبرستان است. پس از ميرزا مسيح، مير محمد هادي قلندر قرار دارد. در اين سلسله پس از مير محمدهادي علوي، سيّد محمدتقي موسوي، مير محمدهاشم و محمدهادي عقيلي قرار دارند. در اين سلسله، حكيم محمدحسين عقيلي خراساني، از پدرش، محمدهادي و از دايي پدرش، علوي خان، كسب فيض نموده است. با اين وجود نمي توان گفت كه عقيلي از محضر استادي ديگر خوشه چيني ننموده است، در صفحات بعد اشاره خواهيم نمود كه وي از كساني ديگر نيز دانش آموخته است. ممكن است ذكر اين سلسله، بيشتر جنبه تشريفات داشته باشد و تأكيد و تصريحي باشد بر علمي و الهي بودن دانش طب و اين كه عقيلي در اين زمينه، مراتب دانش آموزي را رعايت كرده است. نمونه اين سلسله را در اجازات روايي مشاهده مي‌كنيم.

از استاداني كه عقيلي به ارادت آنان تصريح نموده، شخصي به نام مير محمدعلي حسيني است. سخن عقيلي درباره اين شخص به گونه‌اي است كه گويا مير محمدعلي از ديگر اساتيد او برتر بوده است. مثلاً در ابتداي كتاب مخزن الأدويه مي‌نويسد كه از عنفوان جواني در خدمت والد ماجد اين علم را آموخته، ولي در چند سطر بعد استاد خود را مير محمدعلي الحسيني معرفي مي‌كند. عقيلي در ابتداي تمام كتب خود به اين استاد اظهار ارادت مي‌نمايد و تأليفات خود را امتثال امر او مي‌داند. به عنوان نمونه در ابتداي كتاب قرابادين چنين مي‌نويسد: خال والد ماجد مغفور مبرور، محمدهاشم المخاطب به حكيم سيّد علوي خان بن حكيم محمدهادي علوي دست به تأليفات قراباديني زد و ناتمام ماند و مير محمدعلي الحسيني، پير و مرشد من، از من خواسته [تا] كار او را تمام كنم.

عقيلي با تمام ارادتي كه به اين شخص داشته، او را به درستي معرفي نكرده است. البته با توجه به عباراتي كه او براي مير محمدعلي حسيني آورده، به نظر مي‌رسد كه عقيلي، علاوه بر علوم نقلي و طب، در علوم معرفتي و باطني نيز از خرمن او خوشه چيني نموده است. گويا اين استاد اثري مكتوب نداشته و آموخته هاي عقيلي تنها از آموخته هاي شفاهي او بوده است، نه تأليفات و نگاشته هاي او.

دليل اين سخن آن است كه عقيلي علي‌رغم ذكر نام بيش از صد طبيب و حتي اطباي معاصر خود، مير محمدعلي حسيني را هم رديف اين طبيبان ذكر ننموده، در حالي كه اگر از اين استاد نسخه‌اي در دسترس بود، شايسته بود نامي از او نيز به ميان آيد. گويا رساله‌اي در اوزان شرعيه و اهل ايران و هندوستان و تطبيق آن‌ها با هم در دسترس بوده كه به دست ما نرسيده است. گزارش اين رساله را عقيلي در فصل هجدهم قرابادين نقل كرده است.

گزارشي از زندگاني اين شخص در تاريخ نيز نقل نشده است؛ تنها در لغت نامه دهخدا به نقل از قاموس الأعلام تركي، از شخصي با نام مير محمدعلي ـ كه از شعراي هندوستان بوده ـ ياد شده است. البته با توجه به تاريخ درگذشت اين شخص 1150 هـ .ق ذكر شده است، نمي توانيم او را مير محمدعلي منظور بدانيم، زيرا وي تا بعد از سال 1180 هـ .ق، كه سال وفات علوي خان است، و سال 1185 هـ .ق، كه سال تأليف كتاب قرابادين است ـ در قيد حيات بوده است.

از ديگر استادان عقيلي اطلاع دقيقي در دسترس نيست. هرچند وي از اطباي فراواني در كتب خويش ياد مي‌كند و اين امر نشانگر آن است كه وي به طور مستقيم يا مع الواسطه از خرمن استادان فراواني كسب فيض نموده است. قسمتي از اين دانسته به صورت اوراقي بوده است كه متأسفانه امروز در دست ما نيست، ولي گويا عقيلي به راحتي به آن‌ها دسترسي داشته است. از جمله اين افراد مي‌توان به حكيم محمدباقر فرزند حكيم عمادالدين محمود شيرازي، حكيم صالح خان و حكيم داودخان و حكيم لطف الله خان ـ كه هر سه دايي علوي خان اند ـ حكيم محمدرضا و حكيم احمد موسوي ـ كه هر دو فرزندان حكيم سليمان اند ـ حكيم محسن خان، فرزند حكيم صالح خان اشاره نمود.

عقيلي علاوه بر مهارتي كه در طب داشت، از علوم ديگر نيز بي بهره نبوده و در كتابهايش گاهي از علوم ديگر نيز استفاده مي‌كرده است. مثلاً گاه از اصطلاحات منطقي و اصولي استفاده مي‌كند؛ يرجع كل شي الي اصله و اذا تعارضا تساقطا از جمله اين اصطلاحات اند. استفاده از آيات قرآن و احاديث معصومين ـ عليهم السلام ـ نيز حاكي از اطلاع و اعتقاد او به كلام الهي و سخنان خاندان پيامبر است. مثلاً در مقدمه كتاب خلاصه الحكمه در بيان فضيلت علم طب مي‌نگارد:

بدان كه فضيلت و شرف آن را اين بس كه وارد است: و العلم علمان علم الابدان و علم الاديان.

و در ادامه همان، در بيان نيازمندي انسان به طب براي شناخت و معرفت الهي به اين آيات و روايات استشهاد مي‌كند: و في انفسكم افلا تبصرون ، افلا ينظر الانسان الي نفسه ، من عرف نفسه فقد عرف ربه و اعرفكم بنفسه اعرفكم بربه.

عقيلي مطالعاتي در عرفان، تفسير، شعر و ... نيز داشته؛ او گاه‌گاهي نيز بدين علوم اشاراتي كرده است. اگر به مقاله عشق در كتاب معالجات نگاهي بيفكنيم علاوه بر جنبه هاي فوق نشاني از ذوق لطيف و ولايت مداري او را مشاهده مي‌كنيم؛ البته درباره اعتقادات او در آينده به تفصيل سخن خواهيم گفت. عقيلي درباره عشق چنين مي‌نگارد:

گفته اند كه آن مشتق از عشقه است. كه نوعي از لبلاب است كه به هر درختي كه پيچد، آن را خشك مي‌گرداند و چون اين مرض نيز صاحب خود را خشك مي‌گرداند، لهذا به اين نام خوانده اند. و شيخ محي الدين بن العربي در باب پانصد و پنجاه و هشت از فتوحات مكي مي‌گويد: كه عشق مأخوذ از عشقه است كه لبلاب است كه چون بر درخت انگور و غيره آن پيچد، آن را خشك مي‌گرداند و چون عشق مي‌پيچد بر دل عاشق و او را ضعيف، زرد، لاغر و خشك مي‌گرداند و چشم او را از ديدن غيرمعشوق و محبوب خود مي‌پوشد؛ لهذا مسمّي بدان نمودند. و بعض حكما گفته اند: العشق مرض اللهي و هيچ سري در اين عالم بي عشق نمي باشد، حتي دوران افلاك را دوران شوقي اشتياقي جهت وصول به مبدأ خود گفته اند. و بعضي آيه كريمه نار الله الموقده التي تطلع علي الافئده. را تأويل به آتش عشق و محبت نموده اند. و از حدت و تابش خود محبت اغيار [را] سوخته و نابود مي‌گرداند و به زبان صاحبان شريعت، عشق را اكثر تعبير و بيان بود و محبت و شدت حب مي‌نمايند و نادراً لفظ عشق نيز آمده در بعض مناجات.

و بالجمله عشق بر دو نوع است: يكي متعلق به معشوقات و محبوبات دنيويه زائله فانيه از زر، مال، منال، جاه، حشمت، ملك و صيت و غيرها و يا صور جميله مرغوبه مشتهيه نزد او و صاحبان اين نيز به مراتب اند: بعضي ضيق الصدر، كم حوصله و محرور المزاج و ضعيف القلب كه به زودي به سبب عدم حصو معشوق و محبوب مرغوب خود و عدم وصول بدان، اخلاط ابدان ايشان محترق گشته، منجر به سودا و ماليخوليا و جنون مي‌گردد، و اين لامحاله در اين صورت مرض است. و بعضي قوي المزاج وسيع الصدراند و تنگ حوصله نيستند. ايشان را جنون منجر نمي گردد. و صاحبان اين مرتبه نيز بعضي پست همت و دني اند كه معشوق ايشان امور پست دني رذل است و بعضي عالي همت اند كه سر بدان امور مذكوره فرود نمي آورند و عاشق و طالب امور عاليه اند. و بعضي را حد يقف است و بعضي بسيار حريص و دائم در هَل مِن ميزداند.  و ديگري متعلق به امور اخرويه باقيه دائمه حقه است و صاحبان اين نيز بر دو نوع اند مجملاً؛ بعض كم حوصله و تنگ ظرف كه اگر اندك چيزي از امور اخرويه به سبب تصفيه قلب و ظهور نور طاعات و عبادات و توجّهات به ارواح مقدسه بر ايشان مكشوف و ظاهر گردد، طاقت حفظ و ضبط و ستر آن ندارند و از سر به در روند و سخنان نالايق گويند و مستدرج گردند، چنان چه در كتب سير احوال ايشان مسطور و مزبور است كه بعضي دعوي نبوت و دعوي امامت و ولايت و بعضي دعوي وصول و اتحاد نمودند و خود را تام كامل دانستند و از مقوله بعض ايشان است:

و بعضي صاحبه حوصله و وسيع الصدراند كه اگر هزاران هزار از آنچه بر ديگران ظاهر و مكشوف گشت، ظاهر و مكشوف گردد، هيچ به خاطر نمي آورند و در ستر و كتمان آن مي‌كوشند و مقوله بعض ايشان است:

و لهذا در حديث وارد است: من عشق و عف و كتم و مات مات شهيدا.

و چون اين بالاجمال مبين گشت، پس هر مذمتي كه در باب عشق وارد است، راجع به نوع اوّل است. و هر مدحي و ترغيبي كه وارد است راجع به نوع دوّم است و در بعضي احاديث و اكثر ادعيه و مناجات ذكر آن آمده و احوال صاحبان آن ـ صلوات الله عليهم ـ دال بر آن است.

كتب عقيلي بيان كننده ارزش و جايگاه علمي او هستند و صحبت در اين باره شايد به درازا بكشد. تعداد و اسامي كتب، موضوعات آن‌ها، وجود آن‌ها وميزان تأثيرگذاري آن‌ها، مباحثي است كه در اين راستا پي مي‌گيريم.

كتاب‌هاي برجاي مانده از عقيلي، شايد از مفصل ترين كتب طبي برجاي مانده باشد كه بعداً اشاره‌اي نيز در اين باره خواهيم داشت. در زير به كتب و يا رسالات بر جاي مانده او و يا كتبي كه دست كم نامي از آن‌ها در تاريخ برده شده، اشاره خواهيم نمود. .

آقابزرگ تهراني در موسوعه گرانقدر الذريعه، اين كتاب را به وي نسبت داده، ولي به همين مقدار بسنده كرده و چيزي افزون بر اين ننگاشته است.

عقيلي، خود به تأليف اين كتاب تصريح مي‌نمايد. سخن ما درباره اين مدّعا نقلي است كه در كتاب خلاصه الحكمه وجود دارد. عقيلي در اين كتاب چنين مي‌نگارد: وصف شراب حلال از آن جناب ـ صلوات الله عليه ـ در قرابادين كبير در حرف الزاء در زبيب، و در قرابادين صغير، مفردات در حرف الشين در اشربه مذكور شده.

متأسفانه اين كتاب امروزه در دسترس نيست و گزارشي از آن نيز در فهرست‌هاي خطي كتابخانه ها به دست نيامده است. البته به نظر مي‌رسد جامعيت كتاب ارزشمند قرابادين كبير، سبب اين امر باشد و تأليف اين كتاب، از اقبال انديشمندان به كتاب قرابادين صغير مي‌كاسته است.

آقابزرگ تهراني در كتاب الذريعه نوشته است كه اين كتاب، در كتابخانه داخل سراي همايون استانبول موجود مي‌باشد. آن مرحوم احتمال آن را داده كه اين كتاب همان كتاب خلاصه الحكمه باشد. البته گزارش آقابزرگ بر اساس فهرست تنظيم يافته آن كتابخانه است، نه دريافت‌هاي مشاهداتي!

ظاهراً عقيلي به غير از كتاب ارزشمند خلاصه الحكمه، كتابي به نام خلاصه الطب داشته است و علي رغم آن كه اسم اين كتاب در كتب مختلف آمده است، اثري از آن نيست. شايد خلاصه الطب، خلاصه‌اي از كتاب ارزشمند خلاصه الحكمه باشد كه بعدها با توجه به تفصيل و اهميت خلاصه الحكمه، اين كتاب به دست فراموشي سپرده شد.

اين كتاب شرح قانونچه چغميني است و با خصوصيات زير در فهرست كتابخانه مجلس شوراي اسلامي به چشم مي‌خورد:

مؤلف: ابوالحسين بن محمدهادي علوي شيرازي.

تاريخ كتابت: 1124.

موضوع: كليات.

زبان: عربي.

به نظر مي‌رسد مؤلف بايد محمدحسين يا حسين بن محمدهادي علوي باشد. هرچند با توجه به تاريخ كتابت شايد اين كتاب تأليف عقيلي مورد نظر ما نباشد؛ زيرا عقيلي كتاب معالجات را بعد از 1195 هـ . ق ـ كه سال تأليف كتاب ارزنده خلاصه الحكمه است ـ تأليف كرده است؛ يعني 71 سال بعد از نگارش كتاب زبده النكات في شرح الكليات. احتمال دارد اين كتاب تأليف پدر عقيلي يعني محمد هادي باشد، بنابر اين نام مؤلف بايد اين گونه ضبط گردد: ابوالحسين محمدهادي علوي شيرازي.

گزارش اين كتاب بنا بر نقل عقيلي در كتاب خلاصه الحكمه است. وي در اين كتاب چنين مي‌نگارد:

مؤلف رساله‌اي علي حده در اين مرض نوشته و همچنين در معالجه طحال ايشان امروزه اين كتاب در دسترس نيست.

عقيلي در كتاب خلاصه الحكمه به رساله‌اي در اين باب كه از تأليفات خود اوست، اشاره مي‌كند. متأسفانه اين رساله به دست ما نرسيده است.

نام اين رساله بنا بر تصريح عقيلي در كتاب قرابادين كبير و كتاب خلاصه الحكمه آمده است.

گزارش اين رساله در كتاب قرابادين به چشم مي‌خورد.

نام اين رساله در كتاب خلاصه الحكمه به چشم مي‌خورد.

عقيلي در كتاب خلاصه الحكمه بدين كتاب اشاره نموده است.

به غير از كتاب خلاصه الطب كه بنابر نقل آقابزرگ تهراني، وجود آن تأييد شده و نيز كتاب زبده النكات في شرح الكليات، كه علي‌رغم ترديد در انتساب آن به عقيلي، در كتابخانه مجلس وجود دارد، از كتب و رسالات ديگر، كه پيش از اين ذكر آن رفت، امروزه خبري نيست و علي‌رغم شهرت كتاب‌هاي عقيلي، در كتابهاي ديگر اسمي از آن‌ها به ميان نيامده است. به نظر مي‌رسد تأليف كتاب خلاصه الحكمه، قرابادين كبير، معالجات و مخزن الأدويه، باعث به فراموشي سپرده شدن ديگر آثار وي گرديد؛ هر چند پايه فضل مؤلف با اين تأليفات در آفاق پيچيده است.

اين كتاب بخش از موسوعه مفصل مجمع الجوامع است كه عقيلي در اين باره مي‌نويسد:

اما بعد مي‌گويد بنده خاطي محتاج به رحمت ربه الغني محمدحسين ابن المرحوم المبرور محمدهادي العلوي العقيلي كه چون از تأليف فن كليات مسمّي به خلاصه الحكمه و مفردات مسمّي به مخزن الأدويه و مركبات مسمّي به ذخائر التركيب از كتاب مجمع الجوامع ـ بعون الله تعالي و لطفه ـ فارغ گرديد، حال شروع نمود به تأليف معالجات امراض مختصه از سر تا قدم در ضمن دوازده مقاله.

با توجه به اين سخن و اين كه عقيلي، خود نگاشته كه در سال 1951 هـ .ق به تأليف كتاب خلاصه الحكمه پرداخته است، بايد گفت كه تأليف كتاب معالجات بعد از سال 1195 هجري است؛ هر چند مؤلف، خود در اين باره تصريحي نكرده است. اين كتاب بنا بر تصريح مؤلف، مشتمل بر دوازده مقاله است. هر مقاله از اين كتاب مشتمل بر چند فصل است. فصول كتاب نيز خود به چندين باب تقسيم مي‌شوند.

عقيلي قبل از تأليف چهار كتاب مشهور خود، يعني مخزن الأدويه، قرابادين، خلاصه الحكمه و معالجات، دست به تأليف كتابي در باب معالجات به ز بان عربي زده بود كه اين كار بنا به عللي ـ كه ما نيز به درستي از آن اطلاع نداريم ـ ناتمام مانده است. عقيلي سال تأليف اين كتاب را 1183 هـ .ق ذكر كرده است. متأسفانه از اين كتاب نيز امروزه گزارشي به دست ما نرسيده است.

اين كتاب، اوّلين كتابي است كه عقيلي از مجموعه بزرگ جوامع الجامع نگاشته است. عقيلي در مقدمه همين كتاب، سبب تأليف آن را چنين مي‌نگارد:

اما بعد به عرض برادران ايماني و روحاني مي‌رساند [كه] بنده عاصيِ هيچِ كم از هيچ، ابن السيّد السند الاستاذ المرحوم محمدهادي العقيلي العلوي الخراساني ثم الشيرازي الشهير بحكيم محمدهادي خان محمدحسين ـ غفرالله ذنوبهما و ستر عيوبهما ـ كه مدتي مديد اشتياق اين [را] داشت تا كتابي در طب جمع و تأليف نمايد كه حاوي و شامل باشد اكثر اغراض و مطالب هر پنج فن آن را. وليكن به سبب بي بضاعتي و فرومايگي و فقدان علم و عمل و عدم تحصيل تجربه و غيرها از موانع و عوائق از قوه به فعل نمي آمد و به عرصه شهود ظهور نمي يافت و چند جزئي در فن موسوم در امراض رأس نوشته بود كه اتفاقاً اجزاء چند متفرّق از مسوّدات خال والد ماجد مغفور مبرور محمد هاشم المخاطب بحكيم معتمد الملوك سيّد علوي خان بن حكيم محمدهادي العلوي ـ قدس الله سرهما ـ به ترتيب حروف تهجي به دست آمد و از آن معلوم گرديد كه شروع به جمع و تأليف قراباديني نموده بودند، بدين نسق كه اولاً بعضي از ادويه مفرده مشهوره را ذكر نمايد و در ذيل هر يك از آن‌ها مركباتي كه آن دوا اصل و عمود اند، در آن‌ها نيز به ترتيب حروف مندرج سازند و استطراداً بعضي مركبات را بدون ذكر مفردات نيز ايراد نمايند و به اتمام نرسيده بود.

جناب مستغني الألقاب حضرت ارشاد مآبي پير و مرشد حقيقي سمي حبيب الله و وليه مد الله ظلال افاضاته و افاداته كه حسب و نسب صوري و معنوي آن جناب به حضرت سرور انبيا و سند اصفيا و حضرت سيّد اوليا و پيشواي اتقيا بالولايه الحسينيه ـ صلوات الله عليهم ـ مي‌رسد، امر نمودند كه به همين نسق اين را جمع كن و به اتمام رسان، حيف است كه منتشر و ضايع گردد. شايد به كار بنده‌اي از بندگان خداي تعالي آيد و ذخيره‌اي باشد براي عُقبي امتثالاً لأمره الاشرف الأعلي، در اين اوان كه مدت يك هزار و يكصد و هشتاد و پنج از هجرت حضرت ختمي پناهي ـ صلي الله عليه و آله ـ گذشته است با وجود كمال ناداني كالقلم في يدالكاتب متوجه جمع و تأليف آن گرديد.

عقيلي در مقدمه كتاب خلاصه الحكمه، ساختار قرابادين را اين چنين ترسيم مي‌كند:

و آن كتاب را بدين نسق و آن كتاب را كه اولاً بعض ادويه مفرده كه  اصل  و  عمود اند در بعض مركبات و آن مركبات به نام آن‌ها مشهور اند، با بيان  طبيعت  و  خواص  و  منافع  و  مقدار شربت  و  مضارّ  و  إصلاح  ذكر نمايد و در ذيل هر يك  تراكيب  موسومه بدان را.

و ثانياً در ضمن جابه جا نيز مركباتي كه هر يك موسوم به اسمي خاص اند ـ نه به اسم دوايي خاص ـ معين، براي آن كه تامّ و جامع باشد و احتياج به كتابي ديگر نيفتد، از قرابادينات. و همگي به ترتيب حروف تهجي براي سهولت اخذ و تلقي قرار داده ام و در ضمن كتب و ابواب و فصول و خاتمه مي‌باشد.

هرچند در ظاهر از عبارت عقيلي چنين به نظر مي‌رسد كه عقيلي كار ناتمام علوي خان را تكميل نموده ولي در حقيقت، قرابادين عقيلي دنباله نوشتار مرحوم علوي خان نيست بلكه اين قرابادين، كتاب مستقلي است؛ هرچند عقيلي در اين كتاب از نوشتار علوي‌خان استفاده هاي فراوان كرده است. قرابادين كبير، بزرگترين قرابادين نوشته شده موجود تا به امروز است. اين كتاب از ويژگي‌هاي منحصر به فردي برخوردار است كه توجه اين خصوصيات، اهميت اين كتاب را براي ما مشخص مي‌سازد.

هركس به كتاب قرابادين مراجعه نمايد، با اشخاص زيادي روبه‌رو مي‌شود كه عقيلي در اين كتاب از آن‌ها مطالب فراواني نقل مي‌كند. اين نقل قول‌ها، گاه از روي نوشتار آن‌ها بوده كه به دست عقيلي رسيده و گاه به منبع آن اشاره نكرده است. اين مطلب نشان‌گر آن است كه عقيلي در تأليف اين كتاب از تجربيات افراد فراوان استفاده نموده است و همچنين در نگارش قرابادين، كتابخانه بزرگي از تأليفات حكماي سابق در اختيار داشته است. اهميت قرابادين در اين است كه اين كتاب، با توجه به عدم دسترسي به منابع آن، مي‌تواند ما را به نظريات حكماي گذشته رهنمون سازد و همچنين با توجه به اطباي فراواني كه در اين كتاب نام آن‌ها به ميان آمده، اين كتاب مي‌تواند منبعي جامع در تاريخ طب بوده، مورد استفاده دانش پژوهان طب و حكمت قرار گيرد، البته اطلاعات درباره اين اشخاص اندك است، ولي اين اطلاعات مختصر مي‌تواند سر رشته‌اي براي تحقيقات بعدي به شمار رود.

از خصوصيات ديگر قرابادين كبير اين است كه عقيلي در اين كتاب، اسامي نا آشنايي براي بعضي از داروها ذكر مي‌نمايد كه در كتب پيشين كمتر به اين گونه واژه ها برمي خوريم. از جمله اين كلمات مي‌توان به اين اسامي اشاره كرد: ارگچه، اطريه، آثاناسيا، رامهرنات، غفطارقان، دياقوذا، كلكلانجات، بتيسه، برودات، بوزه ها، تنزوها، باسليقونات، افروديجان، ملاگير.

بعضي از اين واژه ها در كتب پيشين نيز مورد استعمال بوده؛ ولي كاربرد آن‌ها، آن گونه كه در قرابادين به چشم مي‌خورد، بي سابقه است. اين استعمال‌ها گاه از كتاب‌هاي عقيلي به كتب ديگر نيز راه يافته است كه در مباحث بعد بدان نيز اشاره خواهيم نمود. البته واژه آفريني و استعمال لغات ناآشنا و يا محلي، مختص به اين كتاب نيست و عقيلي در كتاب‌هاي ديگر نيز اين گونه رفتار نموده است. مثلاً در مورد بيماري‌ها نيز گاه، اسامي‌اي براي بيماري‌ها نقل كرده كه در كتب ديگر يافت نمي شود؛ مانند ريحك يا كزك. اين خصوصيت كتاب‌هاي عقيلي مي‌تواند ما را در تدوين منبعي جامع در زمينه لغات طبي رهنمون باشد.

  ۱۴- مخزن الأدويه و تذكره اولي النهي

عقيلي پس از تأليف قرابادين، دست به تأليف اين كتاب زده است. وي در مقدمه مخزن الأدويه در اين باره چنين مي‌گويد:

 و بعد اتمام آن [قرابادين كبير] ـ بحمدالله و حسن توفيقه ـ باز حسب الأمر آن جناب سامي ـ مدظله العالي ـ متوجه جمع و تأليف كتابي در ادويه مفرده گرديد أيضاً به ترتيب حروف تهجي از الف تا ياء در ضمن ابواب و فصول، ملتقط از كتب معتبره متداوله، مانند: قانون شيخ الرئيس و ادويه قلبيه او و جامع الماليقي، مشهور به اين بيطار و تذكره شيخ يوسف بغدادي، موسوم به ما لايسع للطبيب جهله معروف به جامع بغدادي و تذكره شيخ داود انطاكي، موسوم به تذكره اولي الألباب و ارشاد شيخ اسمعيل بن هيبه الله و ترجمه تذكره ابوريحان بيروني، مشهور به هويدي و اختيارات بديعي حاجي زين الدين عطار و تحفه المؤمنين حكيم ميرمحمد مؤمن تنكابني و قدري از مفردات نواب حكيم معتمدالملوك سيّد علوي خان ـ قدس سره ـ و غيرها از كتب يونانيه و عربيه و فارسيه و از دستور الأطباء موسوم به اختيارات قاسمي حكيم محمد قاسم، ملقب به هندوشاه، مشهور به فرشته و مجربات افضلي حكيم ميرمحمد افضل و چند كتاب ديگر از ادويه هنديه و حواشي كه حكيم مير عبدالحميد بر تحفه نوشته در ادويه هنديه و آنچه از زبان معجز بيان جناب ارشاد مأبي ـ مدظله السامي ـ و از ثقه معتمد شنيده و مؤلف خود ديده و ماهيت و خواص آن را دريافته و به تجربه رسانيده.

در ادامه، عقيلي به چگونگي نگارش محتوايي آن اشاره مي‌كند و مي‌گويد:

 اولاً اسم دوا را به قيد اعراب و بعضي لغات وارده در آن ذكر نمايد، پس ماهيت و طبيعت و افعال و منافع و خواص آن بالعموم و الاجمال پس بالخصوص و التفصيل. و در اكثر مراعات به ترتيب امراض مختصه از فرق تا قدم نموده، پس غيرمختصه و خواص متعلقه بدان، پس بيان مضار و اصلاح و دفع آن، پس مقدار شربت و بدل آن را. و نيز اشاره به مركباتي كه آن دوا اصل و عمود است در آن و در قرابادين مجمع الجوامع ذكر يافته. و نيز ايمائي به ادويه مجهوله الماهيه كرده شود و اصل معتمد بر هر دو اقوال صاحبان كتابي را شناسد كه آن دوا مخصوص به بلاد اوشان بوده، يعني در بلاد اوشان به هم رسيده و يا به نواحي آن و اكثري را خود ديده و شناخته، ماهيّت و كيفيت و افعال و خواص آن را به تجربه رسانيده، نوشته اند نه آنچه در بلدان ديگر و خود نديده و به محض تقليد و استماع به تحقيق نوشته اند

و براي آن كتاب مقدمه و خاتمه قرار داد و اسامي مختلفه ادويه را چنان چه صاحبان كتب مذكوره در بين جا به جا ذكر نموده اند، مذكور نكرد بلكه در آخر كتاب در ضمن ابواب و فصول آورد. و نيز جهت اتمام آن و آن كه در احتياج به ادويه مركبه رجوع به كتاب ديگر ننمايند براي آن قراباديني به ترتيب حروف تهجي ذكر نمود.

مخزن الأدويه در ابتدا از يك مقدمه تشكيل شده است. اين مقدمه كه به ذكر كلياتي درباره استفاده از ادويه و خصوصيات كلي آن‌ها اشاره دارد، مشتمل بر چهارده فصل است. پس از مقدمه، عقيلي مفصل ترين بخش كتاب را در 28 باب، يعني به تعداد حروف الفباي عربي، به نگارش درآورده است. هرباب به مقتضاي تعداد ادويه و نيز حروف دوم آنها به چندين فصل تقسيم شده است. عقيلي در خاتمه اين كتاب ـ كه 28 باب است ـ به ذكر اسامي ادويه مي‌پردازد كه در كتاب به صورت پراكنده نقل شده است. ابواب خاتمه نيز به مقتضاي حرف دوم اين ادويه، به چند فصل تقسيم شده است. امروزه كتاب مخزن الأدويه يكي از مفصل ترين و مشهورترين كتاب‌هايي است كه در اين باره در دسترس دانشجويان اين رشته قرار دارد.

  ۱۵- خلاصه الحكمه

عقيلي پس از اتمام مخزن الأدويه، دست به تأليف كتابي درباره كليات علم پزشكي زد. اين كتاب سومين كتاب از موسوعه ارزشمند مجمع الجوامع است؛ او در اين باره چنين مي‌گويد:

 و بعد اتمام آن، به توفيق ملك علام و عون و امداد آن جناب ـ أدام الله فيضه و بركاته ـ ؛ حال كه سنه يك هزار و يكصد و نود و پنج است امر به جمع و تأليف  كليات  آن فرمودند و حسب الأمر شريف آن جناب ـ مدّالله ظلال عاطفته و فيضه ـ متوجه [انجام اين عمل] گرديد. اميد از فضل و توفيق او ـ سبحانه ـ و امداد و اعانت آن جناب است كه صورت اتمام و سمت اختتام پذيرد. اين را مسّمي به  خلاصه الحكمه  در كليّات  مجمع الجوامع  گردانيد و مرتب نمود بر مقدمه و دو مقاله و خاتمه.

مقدمه، كه دربردارنده چهار فصل است، در بيان تعريف علم طب، هدف، موضوع و شرف آن و بيان سخناني به عنوان وصيت و نصيحت در آداب طبيب و بيمار است. مقاله اول اين كتاب مشتمل بر چهار ركن است و در اين مقاله، مؤلف به بيان امور نظري و تئوري مي‌پردازد. ركن نخست اين مقاله مشتمل بر يك مفتاح و هفت فصل، ركن دوم مشتمل بر يازده فصل، ركن سوم متضمن چهار فصل و ركن پنجم دربرگيرنده پنج باب است.

در مقاله دوم به بيان امور عملي پرداخته شده و مشتمل بر دو فن است. در فن اول در ضمن شانزده فصل، اموري درباره حفظ صحت بيان شده و در فن دوم، معالجات و دستورالعمل هايي كلي ذكر شده است؛ اين فن شامل سه فصل است.

بخش آخر كه به عنوان خاتمه در اين كتاب آمده، دربرگيرنده عناويني است كه از آن‌ها به  تدبير  تعبير مي‌شود. البته در تمامي كتب كليات، اين بخش از زمان بوعلي به بعد به چشم مي‌خورد، اما هيچ يك از نويسندگان به تفصيل و دقت عقيلي در تدابير نيست؛ مخصوصاً در فصل تدبير حبلي و مرضعه، چنان توضيحات مفصلي درباره زنان حامله و شيرده بيان كرده كه خود مي‌تواند كتابي جداگانه باشد. همچنين فصل تدبير مسافران، فصل تدبير اطفال و فصل تدبير مشايخ هر كدام كتابي كامل در موضوع خود است؛ مثلاً آنچه از بيماري اطفال در خلاصه الحكمه آمده، مفصل ترين بحث بيماري اطفال است كه تا به حال به دست ما رسيده و هيچ كتابي تا اين حد مبسوط، در بيماري اطفال بحث نكرده است. حتي در قانون چهار صفحه بحث به صورت كلي ذكر شده است.

به غير از اين قسمت، اين كتاب مفصل ترين نوشته در زمينه كليات طب مي‌باشد و از نظر حجم مطالب در باب كليّات طب، فقط كتاب  تحفه سعديه ، شرح قانون بوعلي تأليف قطب الدين شيرازي است كه با آن برابري مي‌كند. وگرنه در بين كتب فارسي تا به حال كتابي به اين حجم در باب كليّات نگاشته نشده است.

عقيلي شخصي بوده كه در خانواده علم و طبابت پرورش يافته و نزد بهترين اساتيد طب كسب فيض نموده است. علاوه بر آن از تجربيات مير محمدهاشم معتمدالملوك بهره جسته و از فنون طب هندي نيز آگاهي داشته كه در گوشه و كنار كتاب‌هايش مكرراً به آن‌ها اشاره مي‌كند.

علاوه بر اين، نام بردن بيش از صد طبيب نامي و نقل قول از آن‌ها، از حكماي يونان گرفته تا عرب و فارس، از قديمي ترين آن‌ها اسقلينوس تا اطباي معاصر خود مانند حكيم اكبر ارزاني و ذكر بيش از چهل كتاب طبي مشهور، حاكي از كوشش و پژوهش مؤلف در علم طب و اهميّت تأليف كتاب دارد. مؤلف تنها از اطباي گذشته مطالب را نقل قول نكرده، بلكه در بعضي موارد، به آن‌ها اشكال گرفته و نظريه آن‌ها را رد كرده است؛ مانند رد نظرات داود انطاكي در باب حقنه.

با توجه به اين خصوصيات، كتاب خلاصه الحكمه را مي‌توان يك فرهنگ لغات و اصطلاحات در باب كليات طب دانست؛ زيرا در اين كتاب كليه مطالب مورد نياز يك دانش پژوه به صورت عالي شرح داده شده است. و در واقع كتاب خلاصه الحكمه پلّه اوّل فراگيري طب است كه با وجود اين كتاب و فراگيري اصطلاحات آن، كار در مراحل بعدي يعني ادويه مفرده، ادويه مركبه و معالجات، بسيار آسان خواهد بود.

كتب عقيلي از دو خصوصيّت تتبع و تحقيق برخوردار است. اين سخن نيازمند هيچ توضيحي نيست، بلكه هر كه به كتاب‌هاي او نظري هر چند اجمالي بيندازد، از اين دو خصيصه آگاه مي‌شود؛ در ميان كتب او كه به دست ما رسيده،  قرابادين كبير  بيشتر خصوصيت تتبع و كتاب خلاصه الحكمه بيشتر بيانگر خصوصيت تحقيق اوست. مثلاً با مراجعه به مباحث بخش دوم اين كتاب، دانسته مي‌شود كه مطالب اين قسمت كتاب دست اوّل است.

عقيلي خود نيز تصريح كرده است كه تنها به تقليد گذشتگان نپرداخته و هدف او جمع آوري مجموعه‌اي مفصل نبوده، كه اين امر نيز عملي ارزشمند است، بلكه او سخناني را گفته كه حقيقت آن با تجربه و تحقيق براي وي به اثبات رسيده است. با توجه به اين خصوصيات، گاه سخنان حكيمان گذشته را در بوته نقد قرار داده، مثلاً در مبحث قاروره در نقد سخنان قرشي، پس از نقل كلام شيخ الرئيس، برداشت قرشي را رد كرده و آن را نقد كرده و چنين نگاشته:

 و اعتراضي كه شارح نموده بر او كه گفته سواد بول محمود نيست جميع اشخاص و أسنان را و مخصوص به مشايخ و نسوان نيست، مگر بحراني آن كه محمود است همه را، غيرواقع است مراد او رحمه الله را خوب نيافته . و يا بر گفته ملا نفيس كرماني در مبحث حقنه  اشكال مي‌كند و مي‌نويسد:

 مولانا نفيس كرماني در شرح أسباب و علامات مسهلات به عصر را مانند: هليلجات در حقنه ها داخل نموده و لكن التفاتي بدان نيز نبايد نمود؛ زيرا آن چه به خاطر ناقص مؤلف رسيده، آن است كه بايد عمل حقنه ها به تليين و ازلاق باشد نه به عنوان قبض و جمع و عصر و فعل. اين‌ها مخالف مقصود است و نيز منظور اماله ماده و جذب از اعالي به اسافل است و فعل عواصر به عكس آن است.

بنابراين درمي يابيم كه هدف او تحقيق بوده و در اين باره به نقد مي‌پرداخته و از تقليد كوركورانه پرهيز نموده است. وگرنه اشكالات او براي كم ارزش جلوه دادن سخنان پيشينيان نبوده است؛ از اين رو گاه خود به اين اشكالات، پاسخ مي‌دهد و به توجيه آن‌ها مي‌پردازد. مثلاً در كتاب خلاصه الحكمه در مبحث حقنه بر يكي از نظريات داود انطاكي اشكالي وارد مي‌سازد ولي در انتها آن را به وجهي توصيه مي‌كند و مي‌نگارد:

 بدان كه مي‌توان كلام شيخ داود را توجيهي نمود به آن كه مراد او از آن اقوال كليّه نباشد، بلكه اكثري باشد و يا در بعضي مواد و جاها و شرط اعتدال هوا جهت آن نموده كه چون به سبب اعتدال هوا اخلاط محتقنه اندك تحريكي مي‌يابند، پس فعل حقنه در آن‌ها كه جذب آن‌هاست، بيشتر و بهتر مي‌باشد؛ به خلاف سردي بسيار و گرمي بسيار. والله اعلم

او در عين نقد سخنان بزرگان، جانب ادب را نيز رعايت مي كند و گاه آن‌ها از با القابي شايسته تعبير مي كند؛ مثلاً از بوعلي سينا با عبارت شيخ الرئيس عليه الرحمه ياد مي كند. عقيلي از علوم زمانه خود نيز آگاهي داشته است و همچنين از طب و روند آن در ممالك ديگر بي خبر نبوده است؛ در مبحث كتاب خلاصه الحكمه به اطباي مسيحي كه از عرقيات و املاح و جوهر و روغن مستخرج از ادويه استفاده مي كردند، اشاره اي دارد.

او در كتاب قرابادين كبير، اين ملل را به طايفه نصاري ياد كرده است و تحت عنوان ادويه جديده و طرق استعمال آن‌ها راجع به آنان احوال عجيبي بيان مي كند:

بدان كه طايفه نصاري كه همتشان دايم مصروف به محسوسات و به دست آوردن بلاد، خصوص سواحل دريا مي باشد و هميشه رواكب و جهازات ايشان بر روي دريا مي گردد و جاي تازه و چيزي جديد و امر عجيب و غريب غير مكرر به دست آوردند و يافتند و در تجسّس و تفحّص و خواص و منافع آن در مي آيند.

همين مؤلّف جاي ديگر مي گويد كه اين ملت نصاري ادويه تازه‌اي كشف كرده اند كه بعضي از آن ها مانند: شجره النبي (كاسكار سگاردا)، عشبه مغربي، چوب چيني، زردچوبه، چلاپا، عصاره ريوند، چاي ختايي و دارچيني، باديان ختايي، ساگودانه، نارگيل دريايي و گنه گنه در دنياي پزشكي شهرت بسيار دارد.

نكته قابل توجه ديگر اين است كه محمد حسين شيرازي نه صرف ادويه جديده ملت نصاري را ذكر كرده، بلكه بعضي از طرق معالجه اطباي فرنگ را نيز زير بحث آورده است. از جمله آن طريقه، انتقال خون است كه در مخزن الادويه فارسي و ذكر باب  دم  درج شده است.

محمدحسين شيرازي درباره افعال و خواص اين ادويه جديد، مقاله‌اي جامع و سودمند نوشته است. و لطف‌الله مولوي افندي چلبي آن را از تركي به عربي برگردانده است.

در ميان انبوه كتاب‌هاي برجاي مانده از او نظريات جديد و گاه ابتكاري به چشم مي خورد. مثلاً در كتاب خلاصه الحكمه به حركت لب‌هاي جنين اشاره كرده است، در حالي كه اگر كسي از طب جديد و كشفيات آن آگاهي داشته باشد، مي داند كه اين مطلب از كشفيات طب جديد شمرده مي شود. همچنين وي در همين كتاب، سخن از سنگ كليه، در اطفال مي گويد، در حالي كه امروزه نيز اين سخن شگفتي آفرين است. در مبحثي ديگر نيز، تنها انبساط و انقباض را از قلب ندانسته، بلكه عروق را نيز در اين امر دخيل دانسته است. و نيز اگر به مبحث تدبير هوا ـ كه در كتاب خلاصه الحكمه آمده است ـ نظري بيندازيد، با شگفتي متوجه مي شويد كه عقيلي تمام مواردي را كه در رويارويي با مواد شيميايي بايد رعايت نمود، ذكر نموده است.

ارزش اين كار هنگامي مورد توجه قرار مي گيرد كه خواننده بداند كه كتب اعظم خان ـ و خصوصاً كتاب ارزشمند اكسير اعظم ـ در پايه ريزي طب شبه قاره هند نقش بسيار بسزايي داشته است. شايد به جرأت بتوان گفت كه كتب عقيلي ـ مخصوصاً ـ و كتب خاندان او عموماً ـ در طب هندوستان نقش ارزنده‌اي دارد و كتاب هايي كه بعد از كتب عقيلي به نگارش در آمده و در جامعه علمي هندوستان مطرح شده، بيشتر برگرفته از كتاب هاي عقيلي و خويشان او بوده و گاه به صورت تفسير، تبيين، ترجمه و يا تلخيص آن‌هاست؛ با اين حال نقش پيگير و مجدّانه علما و فرهيختگان هند را در اين‌باره نمي توان ناديده گرفت.

عقيلي بسيار متواضع است؛ مراجعه به مقدمه كتب او ما را از سخن ديگر بي نياز مي سازد؛ در متن كتاب نيز گاه از خود با تعابيري ياد مي كند كه نشانگر روح تواضع و مردانگي در اوست؛ مثلاً در مباحثي از خلاصه الحكمه از خود چنين تعبير مي كند: راقم هيچ مدان، احقر العباد.

علاوه بر اين عقيلي شخصي پايبند به شرع و متخلّق به اخلاق اسلامي است. در خلاصه الحكمه داستاني از يكي از حكام هند در مورد نظاره‌گري بر مجامعت زناكاران آورده و مي گويد: خاك بر سر اين چنين لذتي و بي حميتي و بي غيرتي. ولايت مداري نيز در كلام و نوشتار عقيلي به صورتي ظاهر جلوه گر است. او ولايت ائمه اطهار ـ سلام الله عليهم اجمعين ـ و تبعيت و ولاي ايشان را در فراگيري دانش طب ضروري مي داند. نقل سخن او در اين باره خالي از لطافت نيست؛ او در اين باره چنين مي گويد:

و از جمله علوم ضروريه مر او را ده علم است؛ اول: علم فقه و حديث است و تبعي�