شب ادراری در کودکان

شب ادراری يكی از مسائل مهم و شايع كودكان می باشد. گرچه عارضه وخیمی نيست اما می تواند نظم خانواده را بر هم زده و باعث نگرانی والدين گردد. شب ادراری معمولاً در بچه های زير چهار سال امری طبيعی است ولی بخصوص اگر تا سن مدرسه قطع نشود به عنوان بيماری تلقی می شود.

99 درصد بچه ها در سن 15 سالگی شب ها خشك می خوابند و فقط یک درصد بچه های طبیعی در این سن (15 سالگی) هنوز شب ادراری دارند. شب ادراری در پسربچه ها به میزان دو برابر دختربچه ها دیده می شود.

دو نوع شب ادراری وجود دارد. يك نوع اوليه است كه از زمان تولد وجود داشته و قطع نشده است، و نوع ثانويه که در آن پس از اينكه تا مدتی بيمار كنترل كامل ادرار را بدست آورد مجدداً دچار شب ادراری می شود (علل این دو نوع شب ادراری با هم متفاوتند).

ظرفيت مثانه در نوزادی حدود 40 ميلی ليتر است كه با افزایش سن به تدریج بر آن افزوده می شود. اسفنكتر ارادی مجرا نيز بتدريج به كنترل و اراده كودك درمی آيد و در سه سالگی به حد كامل كنترل ارادی می رسد. هر دو این عوامل باعث می شوند که تا این سن در اکثر بچه ها کنترل ادرار به دست آید.

عده ای مسئله ی تاخیر در بلوغ و تکامل دستگاه عصبی را به عنوان علت شب ادراری مطرح کرده و عده ای دیگر كاهش ظرفيت مثانه را و عده ای اختلال در ترشح هورمون ADH  ( که موجب بازجذب آب در کلیه ها می شود ) را به عنوان عامل، پيشنهاد می كنند.
برخی نیز ژنتیک و توارث را به عنوان علت شب ادراری ذکر می کنند چون معمولاً يك رابطه فاميلی در مبتلايان به شب ادراری وجود دارد؛ بدین صورت که اگرهر دوی والدین سابقه شب ادراری داشته باشند 77 درصد بچه ها و اگر یکی سابقه شب ادراری داشته باشند 43 درصد بچه ها به شب ادراری مبتلا خواهند بود.

عده ای نیز در مطالعات خود نشان داده اند که بچه های مبتلا به شب ادراری اختلال در بیدار شدن دارند و به دلیل خواب سنگین، در خواب ایمپالس های ارسالی از مثانه به مراکز مغزی که پر شدن مثانه و نیاز به تخلیه را گزارش می کنند، موجب بیدار شدن بچه نشده و در نتیجه در رختخواب ادرار می کند و علت شیوع بیشتر شب ادراری در بچه های شلوغ و پر تحرک و بچه های بیش فعال که طی روز خیلی فعالیت کرده و در شب به خواب های عمیق می روند همین اختلال در بیدار شدن است.

اضطراب و استرس روحی بچه نیز در ایجاد شب ادرای دخیل است و به همین دلیل است که گاه با به دنیا امدن بچه دوم خانواده، بچه اول که نیازمند توجه والدین است دچار شب ادراری می شود و باز به همین دلیل است که تحت فشار گذاشتن بچه ودعوا کردن او نه تنها باعث بهبود شب ادراری نمی شود بلکه ممکن است آن را بدتر نیز بکند.
اثبات شده که مجموعه ای از همۀ این عوامل در ایجاد شب ادرای موثرند.

در اغلب موارد ،تشخيص علت شب ادراری بسيار مشكل است و در اكثر موارد هيچ علت واضحی برای آن پيدا نمی شود. معمولاً يك معاينه كامل و يك آزمايش ساده ادرار از نظر تشخيصی كافی است و گاهی سونوگرافی سیستم ادراری هم لازم است مگر اينكه اين معاينات، ما را به وجود مسائلی راهنمائی كند كه برای تشخيص آنها آزمايش های بيشتری لازم باشد. اين كودكان نبايد تحت آزمايشهای تشخیصی یا اقدامات درمانی غیر ضروری قرار بگيرند، مگر شرح حال و معاينات و آزمايش ادرار دليلی واضح برای انجام اين اعمال را نشان دهد.

درمان شب ادراری کودکان

شب‌ادراری‌ یك‌ علامت‌ خوش‌خیم‌ بوده‌ و در اكثر موارد با گذشت‌ زمان‌ خودبخود خوب‌ می‌ شود (هر سال‌ 15 درصد بیماران‌ به طور خود به خود بهبود دائم‌ پیدا می‌كنند)؛ بنابراین اولین‌ اقدام‌ درمانی‌ پس‌ از رد كردن‌ بیماری‌ جسمی‌ و عفونت ادراری با بررسی های ساده ای كه‌ قبلاً اشاره‌ شد ، دادن‌ اطمینان‌ به‌ والدین‌ است‌ كه‌ با صبر و حوصله‌ با كودك‌ برخورد كرده‌ و بدانند كه‌ عارضه‌ وخیم‌ و خطری‌ در بین‌ نبوده‌ و كودك‌ بهبود خواهد یافت‌. در حقیقت‌ قبل‌ از 6 سالگی‌ در اكثر بچه‌ها شروع‌ درمان‌ لازم نیست‌ (مگر در آن هایی كه‌ روزها هم‌ خیس‌ می‌كنند) و سن‌ مناسب‌ درمان‌، هنگام‌ شروع‌ مدرسه‌است. البته در مواردی که مادر وخانواده ی کودک خسته و بی صبر شوند می توان درمان را زودتر شروع کرد. درمان شامل موارد زیر است:

الف ـ اقدامات اولیه و کلی

اگر با روشهای‌ ساده‌ فوق‌ ، شب‌ ادراری‌ درمان‌ نشد و نزدیك‌ سن‌ مدرسه‌ هنوز ادامه‌ دارد می‌توان‌ اقدام‌ به‌ درمان‌ دارویی نمود.

ب ـ درمان دارویی

1 ـ ایمی‌ پرامین‌

حدود نیمی‌ از بچه‌هایی‌ كه‌ با این‌ دارو درمان‌ می‌شوند به‌ درمان‌ جواب‌ می‌دهند و حدود یك‌ پنجم‌ نیز بهبودی‌ نسبی‌ نشان‌ می‌دهد. ایمی‌ پرامین‌ باعث‌ افزایش‌ ظرفیت‌ عملی‌ مثانه‌ می‌شود؛ اگرچه دوز توصیه شده برای شروع درمان 25 میلی گرم ‌ قبل‌ از خواب‌ است اما به تجربه مشاهده شده که اکثر کودکان ایرانی با دوز 10 میلی گرم نیز به خوبی درمان می شوند. ضمن آن که دوز 25 میلی گرم در بچه ای که به مدرسه می رود ممکن است باعث خواب آلودگی صبحگاهی شود. درمان به‌ صورت‌ خوراكی‌ شروع‌ می‌شود و اگر طی دو هفته بهبود قابل توجهی مشاهده نشد مقدار دارو را تا دو برابر افزایش‌ می‌دهیم‌. این افزایش را تا مقدار حداکثر 50 میلی گرم قبل از خواب می توان ادامه داد.

باید توجه‌ كنیم‌ كه‌ با افزایش مقدار دارو خطر عوارض‌ دارویی به‌ طور جدی‌ وجود دارد. خواب آلودگی، اختلال‌ خواب‌ و بی‌اشتهایی‌ ‌ از عوارض‌ داروست‌. در بچه‌های‌ كوچك تر عوارض‌ دارو زودتر ظاهر می‌شود، لذا دارو نباید در دسترس‌ بچه‌ بوده‌ و باید به‌ والدین‌ در مورد افزایش‌ سرخود دارو هشدار داده‌ شود.

2 ـ دسموپرسین‌ یا DDAVP

متاسفانه‌ مانند ایمی‌ پرامین‌ با قطع‌ دارو اثر آن‌ از بین‌ رفته‌ معمولاً شب‌ ادراری‌ عود می‌كند. عوارض این دارو شامل خارش و تحریک بینی (در فرم اسپری بینی) و عارضه شدید مسمومیت با آب می باشد. برای پرهیز از این عارضه باید میزان دریافت مایعات توسط بیمار خصوصاً در بعدازظهر و شب محدود شود.

3 ـ داروهای‌ آنتی‌ كلینرژیك‌

پ ـ رفتار درمانی‌

1 ـ تربیت‌ مثانه‌ ( bladder training )

2 ـ تقویت‌ مسئولیت‌پذیری‌

3 ـ درمان‌ با رفلكس‌ شرطی‌

این‌ هشدار دهنده‌ ی ادراری‌ مطمئن‌ بوده‌ و چندان‌ گران‌ نیست‌. البته در ایران هنوز وجود ندارد. مكانیسم‌ اثر آن‌ كاملاً شناخته‌ شده‌ نیست‌ اما حدس‌ می‌زنند كه‌ وقتی‌ مكرراً بیمار هنگام‌ پرشدن‌ مثانه‌ و ادرار كردن‌ به‌ علت‌ زنگ‌ زدن‌ بیدار می‌شود، تدریجاً پرشدن‌ مثانه‌ جای‌ زنگ‌ را در حلقه‌ رفلكس‌ گرفته‌ و پس‌ از چند ماه‌ وقتی‌ مثانه‌ به‌ ظرفیت پر‌ می‌رسد به جای‌ زنگ‌ عمل کرده و باعث‌ وقفه‌ چرخه ی ادرار شده‌ و كودك‌ را بیدار می‌كند (رفلكس‌ شرطی‌). مشكل‌ این‌ درمان‌ یكی‌ این‌ است‌ كه‌ نیاز به‌ همكاری‌ كامل‌ والدین‌ و كودك‌ دارد. والدین‌ باید مكرراً بیدار شده‌ و كودك‌ را برای‌ ادرار ببرند. اما خود كودك‌ به‌ مرور (اگر همكاری‌ داشته‌ باشد) مسئله‌ را یاد می‌گیرد و مسئولیت‌ را خودش‌ قبول‌ می‌كند. دوم‌ اینكه‌ چند ماه‌ طول‌ می‌كشد تا درمان‌ اثر كند اما چون‌ اثر آن‌ دائمی‌ است‌ و عود خیلی‌ كم‌ است‌ ارزش‌ ادامه‌ درمان‌ را دارد. مطالعات‌ مختلف‌ ارجح‌ بودن‌ این‌ روش‌ را بر ایمی‌ پرامین‌ و دسموپرسین‌ نشان‌ داده‌ است‌. شدت‌ بی‌اختیاری‌، سن‌ و درجه‌ هوش‌ كودك‌ اثری‌ در نتیجه‌ این‌ روش‌ درمانی‌ ندارد.

1- والدین و کودک باید بدانند که شب ادراری بی خطر است و امکان بهبودی آن تا میزان 15 درصد در هر سال وجود دارد و اغلب با بلوغ از بین می رود.

2 ـ باید دانست که همۀ والدین و همۀ کودکان برای برنامه های درمانی به یک میزان آمادگی لازم را ندارند؛ بنابراین باید مشخص شود که آیا کودک به اندازه کافی بزرگ شده است ( معمولاً تا حدود 7 سال ) و والدین آمادگی لازم را برای حمایت از کودک جهت شروع درمان پیدا کرده اند؟

3 ـ بهتر است اولین درمان بر پایه استفاده از ساعت ها و تشک هایی باشد که با خیس شدن کودک را از خواب بیدار می نماید.

5 ـ باید به خانواده اطلاع داد که پس از شروع درمان و بهبود بیمار نیز ممکن است که عود شب ادراری دیده شود که این عود گذرا و کوتاه مدت است.

کتاب فوايد الطفيه- حکیم لطیف قزوینی

کتاب فوايد الطفيه (۹)

از انجا که دانلود کتابها از اینترنت اغلب با مشکل همراه است، جهت استفاده آسان و همگانی،تعدادی از کتابها با فرمت word  برای استفاده دوستان در وبلاگ قرار داده شده است. لازم به ذکر است به دلیل محدودیت در حجم وبلاگ، کتب بصورت فصلهای جداگانه در دسترس می باشد.

فی تدبیر الکبد

سوء مزاج کبد به چندین جهت واقع می‌شود. سزاوار است اشخاص صحیح‌المزاج را که اگر احساس کنند مرضی در کبد از علامات و یا آنکه طبیب -که حافظ صحّت مزاج است- تشخیص فرماید که سوء مزاجی بالفعل کاین در کبد است، به تدابیر ادویه و اغذیه رفع علّت نماید.

طبیب باید اوّلاً و بالذّات تشخیص دهد که کدام یک از اخلاط سبب شده که حالت اصلیّة کبد را مختلف ساخته.

از آنجایی که امراض کبد لازم دارد فساد لون را، پس:

هرگاه لون مایل به صُفرَت بود سوء مزاج از حرارت و یبوست باشد؛ و هرگاه حرارت غالب بر یبوست بود با صُفرَت، سواد بود. هرگاه یبوست بر حرارت غالب بود، صفرت مایل به خُضرَت است.

و هرگاه سوء مزاج از حرارت و رطوبت است رنگ با حمرت و تهبّج است.

و اگر از برودت و یبوست باشد به سیاهی گراید.

و اگر از برودت و رطوبت باشد رنگ به سفیدی زند؛ پس اگر رطوبت غالب است مایل به صفرت است، و اگر برودت، مایل به خُضرَت است.

و دیگر از علامات که توان تشخیص سوء مزاج نمود، آن است که صاحب سوء مزاج بارد کبد را، بَراز شبیه به غُسالۀ لحم است و صاحب سوء مزاج حارّ را بَرازِ اوّل شبیه به دمِ مائی، پس غلیظ و سیاه بود.

امّا سوء مزاج بارد را در ابتدا شهوتِ [طعام] هست و بعد از چندی ساقط می‌شود، و سوء مزاجِ حارّ را عدم شهوتِ [طعام]، و شدّت عطش، و قی لازمه است.

علامت دیگر: هرگاه سوء مزاج کبد از حرارت است بَراز محترق دفع شود، و اگر از برودت است، غیر نضیِج، و اگر از یبوست است، غلیظ و خشک [دفع شود]، و اگر از رطوبت است مائی و با عدم هضم و نُضج است.

و فرق میان سُدّه و ورم کبد بدان است که در سدّه وَجَعی نیست و در ورم وجع است، ولی در سُدّی ثقل بیشتر است.

امّا حُمرَت، و سواد زبان، و قلّت شهوت، و کثرت عطش، و تب لازم، و قی صفراوی از لوازم ورم حارِّ کبد است.

نکته: هرگاه ورم در مقعّر کبد بود، استادان اسهال را ممدوح دانسته­اند، و اگر در محدّب است، ادرار را؛ زیرا که هر مادّه خلطی بالطبع از اَعلی میل به اَسفَل دارد و خلأ نیز محال است، پس از آنکه دفع اخلاط یا به اسهال و یا به ادرار شود، لا بُدّ‌اً تا مادّۀ سانحه، بالنّسبه روی به نقصان گذارد.

و امتیاز میانِ ورم مقعّر و محدّب [کبد] بدان توان داد که در ورم مقعّر، ثقلِ شراسیف و سرفۀ ملایم، و حُمرَت زبان، و بطلان شهوت، و قی، و غشی، و کثرت عطش باشد؛ و در [ورم] محدّب اگر این علامات یافت شود شدید نبود.

امتیاز میان ذات‌الکبد و ذات‌الجنب بدان است که علیل را امر فرمایند به تنفّس عظیم به‌قدرِ امکان، پس اگر ثقلی معلّق در تحت اضلاع و شراسیف خود یافت، بی‌شکّ علّت در کبد است، والاّ ذات‌الجنب است.

تبصره: قیام کبدی یا غسالی است یعنی مخلوط به دم مائی، این از ضعف جگر است و سببِ ضعف جگر نیز به‌علّت سوء مزاج می‌شود و سدّه و ورم، و این معنی از کثرت برودت و رطوبت است؛ و یا خون صرف است، او را ذوسنطاریای کبدی نامند.

و ذوسنطاریا از دو جهت واقع می‌شود: یا به‌ سبب تفرّق اتصال، و یا به ‌سبب امتلای خون بواسیر و طمث و یا قیح است.

و قیح نیز از انفجار دبیله است؛ و انفجار لازم دارد ورم را؛ و ورم را ملزوم است قشعریره و نفض.

نکته: خونی که دفع شود از طبیعت هرگاه از امتلاء و قوّۀ بدن است، بی‌وجع دفع شود.

و فرق در میانۀ خون کبد و سایر آن است که از کبد در اوّل مرتبه مثل ماءاللّحم دفع شود و بعد اگر علّت زیاد بود دفع شود خلط غلیظ شبیه به دُردیِ شراب بی‌خراطه؛ و خون کبدی به‌‌ادوار دفع شود، به این معنی که یک‌دفعه تا چند یوم و چند ساعت که به‌‌اتّصال دفع شود، فتور پذیرد به‌حدّی که قطعِ صِرف شود و بعد از آن ثانیاً به چند یوم پدید آید متعفّن و اردء از اوّل.

فرق میانۀ خون کبد و امعاء بدان توان نمود که خونِ امعاء به یک‌دفعه اخراج نشود، کم‌کم دفع شود و فتور پذیرد؛ ولی خون کبدی دفعتاً و بسیار دفع شود.

در علل و اعراض وارد است که جمیع انواع استفراغِ دم به چهار نوع مختلف بود:

یکی آنکه استفراغ شود به ‌‌ادوار معلومه و آن در کسی است که قطع شده باشد عضوی از اعضاء و یا ترک شده باشد ریاضت معتادی؛

دویّم آنکه استفراغ شود خونی شبیه به غُساله؛

و سیّوم خونی شبیه به دُردیِ دم که عکرالدّم گویند یعنی سوداوی و سیاه. و این سه صنف از خون دفعتاًً استفراغ می‌شود؛

و صنف چهارم از قروح امعاء بود كه اندك‌اندك دفع می‌شود، گاهی خون محض و گاهی با قشور و اجسام غشائیه.

سفوف نافع است اسهالِ دم را: گل ارمنی، طباشیر، صمغ عربی بوداده، حبّ‌الآس هر یك       پنج مثقال، دم‌الاخوین، كندر هر كدام یك مثقال؛ شربتی دو مثقال با شربت حبّ‌الآس بنوشند.

و حقیر خود استعمال آب برگ خنک[1] را با صمغ عربی سردارو كرده در كلّ اسهال دموی اعمّ از آنكه كبدی یا معدی یا مِعَوی بوده مفید یافته‌ام، ولی دستور اطبّاء در دوای ممدوح در عللِ كبد، ادویه‌ای است كه اخذ شود از طیوف[2] و افاویه كه مفتّح سدد و منقّی مَسام و مدرّ بول باشد و ملیّن ورم چون مُقل، و با این اوصاف مقوّیِ جوهر كبد و غاذی نیز بُوَد مثل مویز. پس اگر در ادویة بدین اوصاف، افیون نیز باشد صلاحیّت دارد جمیع علل كبد، حارّه و بارده را، مثلِ فلونیا.

نكته: ضمادات اورام كبد سزاوار است كه قابض باشد و در محلّله اسراف نكنند، بلكه مخلوط كنند به آن ملیّنه، تا به‌سرعت تحلیل ندهد و باقی صلب نشود.

ضماد نافع ورم صلب: اشق ده درم، مُقل دو درم، زعفران و مُرّ هر یك سه درم، قیروطی كه از موم و روغن حنا ترتیب داده باشند. ادویه را كوفته با روغن مذكور مرتب كرده استعمال نمایند.

امّا ضمادات كه نافع ضعف باشد، اطراف اشجار قابضه است مثل ضماد صندلین و غیره.

مصلحِ ورمِ محدّبِ كبد، ماءالشّعیر است و ادویه‌ای كه به‌اعتدال ادرار كند مثل طبیخ كرفس و آب كاسنی و تاجریزی و كاكنج. و بعد از چندی كه در ورم نضج ظاهر شود، ادویه‌ای كه قوی‌الادرار باشد مثل اسارون و سنبل و فُوّه و مُرّ و فُقاح اِذخِر و غافث و امثالها.

و هرگاه ورم در جانب مقعّر باشد تحریك باید كرد به ادویۀ مسهله مثل صبر و تربد و غاریقون و ‏هلیلۀ زرد، و بعد از نضج و در وقت انحطاط به ادویۀ مسهلۀ مذكوره به‌اضافۀ شحم حنظل و قنطوریون، خصوص اگر بلغمی باشد.

نكته: در استعمال اضمدۀ سدّۀ كبد باید ملاحظۀ سه چیز شود:

یكی آنكه ملیّن باشد مثل مُقل و شحوم؛

دویّم آنكه ملطّف و محلّل باشد مثل فُقاح اِذخِر و فاوانیا و فُوّه و حبّ‌البان؛

سیّوم آنكه مقوّی باشد مثل افسنتین و مصطكی.

پس هر ضمادی كه تركیب كرده شود باید در آن سه صنف ادویه موجود باشد، امّا باید در ادویۀ محلّله اسراف نكنند تا باقی نماند از صلابت بقیۀ متحجّرۀ ممتنع‌التّحلیل، لیك باید با محلّل، دوایی مثل حبّ‌البان و مُقل -كه ملیّن است- همراه باشد و با آن سنبل و افسنتین نیز باشد جهت قوّت، و این تركیب ضماد نافع است صلابت كبد را و آنچه تفتیح سدد كبد می‌كند.

و آشامیدن قنطوریون دقیق و لسان‌الحَمَل و لوف و جعده و امثالها در ورمِ صلبِ كبد عجیب‌النّفع است.

ریوند چینی و غاریقون مفتّح سدد و منقّی‌اند.

و ضماد از بابونه در تحلیل قوی‌تر است از سایر ادویه.

و منضج قبل از مسهلات مفتّحه، از ماءالاصول و روغن بادام شیرین [دهند].

و چون سدّه به‌طول انجامد و ورم حادث شود و تب هیجان پذیرد، چاره به‌جز فصد باسلیق نیست و بعد از آن ادویۀ مقطّعه مثل سكنجبینِ عنصل و طبیخ ماءالاصول -كه اخذ شود از ریشة كبر و ریشۀ اِذخِر و رازیانه و كرفس- به‌اضافۀ انیسون و فُوّه و روغن بادام و شیرخشت بدهد و آنچه در باب اورام صلبه مذكور است از مركّبات در علاج قریب‌‌اند.

دواء سنبل نافع است ورم را: سنبل رومی سه جزو، افسنتین جزوی به عسل بسرشند و نیز حلِّ بطن نمایند به ایارج فیقرا و بسفایج و غاریقون و افسنتین و طبیخ بزور مدرّه.

سفوف مدرّ و مصلح اورام كبد: تخم خربزه و خیارین هر كدام پنج درم، تخم كاسنی و كشوث سه، تخم كرفس و ربّ‌السّوس و رازیانه و انسیون دو، سنبل، زعفران، افسنتین هر كدام یك، نبات ده، كوفته و بیخته؛ قدر شربت سه مثقال.

قرص وَرد، نافع جگر و معده: گل‌سرخ هفت، سنبل، لاك مغسول، اصل‌السّوس هر کدام چهار، افسنتین، مصطكی، عصارۀ غافث، ریوند چینی هر كدام سه، با آب سرد اقراص سازند؛ و قدرِ شربت سه مثقال است.

البسایط:

قاقله دو درم بكوبند و با سكنجبین بنوشند نافع است درد بارد جگر را.

تخم ترب سفوف كردن نیز مفید است.

شرب طبیخ بابونه بهترین دوایی است در وجع كبد ورمی و همچنین ضمادش.

شیرۀ تخم خربزه با سنبل و مصطكی نوشیدن در ورم گرم و علل كبد مفید است.

افسنتین را نرم بسایند و با موم مذاب در روغن با حنا بیامیزند و ضماد سازند بر جگر.

سُقی یك مثقال ریوند هر دو روز یك مرتبه با آب گرم اگر تب باشد، و با شراب اگر تب نباشد حسن‌الاثر است صلابت و سدّه و ورم كبد را.

سُقی ربّ‌السّوس نافع صلابت كبد است به ادرار و اطلاق.

عنب‌الثعلب محلّل اورام باطنی است؛ شربتی چهار مثقال با شكر. و اگر با آب كاسنی و كشوث و كرفس ممزوج كنند، در این باب عجیب‌النّفع است.

درونج مقوّی كبد است و اصلاح آن از جهت محرور با آب و سركه خوب است.

شاهتره شافی است جگر را.

شقاقل مقوّی كبد است.

قرص كهربا خون شكم باز دارد: كهربا، بُسَّد، مروارید، تخم خرفه هر یك سه مثقال؛ شاخ بز کوهی سوخته، پوست تخم‌مرغ سوخته، صمغ عربی هر یك سه درم، گشنیز خشك بریان‌كرده، خشخاش سفید و سیاه هر یك شش درم، وَدَع سوخته، بذرالبنج هر یك دو، با لعاب بنکو اقراص سازد؛ قدر شربت تا یك مثقال با ربّ به.

و شربت سیب و شیرۀ خرفه با طباشیر و گل ارمنی نافع است در منع خون.

نكته: آنچه تلخ بود چون كاسنی و آنچه خوشبو بود، مادّه از عفونت باز دارد چون فُقاح اِذخِر و دارچینی؛ و آنچه جالی بود چون كشكاب، و آنچه در وی قوۀ قبض بود چون زعفران، و آنچه اشیائی كه لذیذ و شیرین بود چون مویز و مغز بادام و سایر، تمامی جگر را سودمند بود، از آن قبیل یرقان.

چون اطبّاء ملاحظه فرموده‌اند كه اكثر اوقات یرقان به‌اعتبار سدّه‌ای است كه در مجاری عروقِ میانۀ كبد و مراره، و یا میانۀ كبد و سپرز، و یا از سوء مزاج حارّ واقع می‌شود لهذا بیان مراتبِ حدوث و وقوع آن را، علّت و معالجه در تحت امراض كبد ذكر فرموده و حقیر نیز به‌‌متابعتِ استادان مختصر شرحی نمود.

نكته: وقوع یرقان یا به‌اعتبار بحران است [که] حادث نمی‌شود الاّ در تب؛ و یا به‌علّت سوء مزاجِ حارّ كبد است؛ و یا به‌جهت گزیدن هوام است؛ و یا از امتلای مراره است؛ و یا از بابت سدّه‌ای است كه در مجاری سپرز و یا امتلای او واقع می‌شود؛ و یا از آفات سانحۀ دیگر در كبد است مثلِ ورم صلب و سوء مزاج حارّ.[3]

چنانچه باشد یرقان با تب و ثقل در تحت شراسیف، پس در كبد ورم حارّ است؛

و اگر بی‌ثقل و با تشنگی و خشكی زبان و بَراز باشد از سوء مزاج حارّ است؛

و اگر با تمدّد و ثقل باشد بی‌حرارت و تب، از سدّه است؛ و اگر با این حالت، بَراز سفید بود از انسداد مجاری مراره است و در این صورت یرقان با صفرت است و در عین [و] بدن و تمامتِ اعضاء است.

امّا یرقان اسود از قبل طحال است به‌اعتبارِ عدم جذب سودا. در آن مقام، خونِ جگر سوداوی شود و به تمام بدن نفوذ كند.

ابن‌سرافیون[4] می‌گوید گاه می‌شود كه عارض شود یرقان اسود از سوء مزاج كبد به‌اعتبار عوارضِ لازمۀ او، و فرق بدان توان نمود كه آنچه از جانب طحال است لون و بَراز در منتهای سواد است و آنچه از جانب كبد است قلیل است سواد او، و گاه می‌شود كه یرقان از الم كبد و طحال هر دو عارض می‌شود. در آن مقام معالجه به ادراك و تشخیص طبیب است و حكم به خلط غالب.

چنانچه در لون و بَراز سواد غالب است، حكم نمایند به فصد باسلیق و منضجی از ماءالاصول به‌اضافۀ ادویۀ مفتّحه و مدرّه مثل اصل‌السّوس و ریشۀ كاسنی و ریشۀ كبر و بیخ رازیانه و ریشۀ كشوث و تخم ترب و تخم خیارین مع سكنجبین. و اسهال آورند از هلیله‌جات به طبیخ بسفایج و بیخ كبر و شاهتره و اصول اربعه و افتیمون و مویز بی‌دانه و انجیر زرد. و اگر قوّت در اسهال لازم بود قوی‌تر فرمایند از ایارج فیقرا و غاریقون و نمك هندی. و هرگاه تب نباشد سقایتِ ماءالجبن مجوَّز است كه از شیر شتر باشد.

و هرگاه صفرت غالب بود دلیل است كه یرقان به‌علّت خلط صفرا است و از انسداد مجاریِ مراره و یا امتلای اوست. در این حالت باید مبادرت نمود به مبرّدات مثل ماءالشّعیر به‌اضافۀ ادویۀ مفتّحه از قبیل تخم خیارین و تخم كاسنی.

اگر تب نبود علاج کنند به حموضات چون آب‌غوره و آب زرشك و جامه مصندل و كتان، و غذا از ماهی رضراضی، و مسهل از هلیله‌جات به‌اضافۀ طبیخ از بسفایج و ریشۀ كاسنی و آب كاسنی و تمر گجرات، و به راحت امر باید فرمود مریض را.

زكریا می‌فرماید استدلال یرقان بحرانی بعد از نضج و سكون تب‌های صفراوی چون مُحرِقه و یا از ورم حارّ كبدی، است به تب و ثقل طرف راست[5]؛ و اگر سدّه است به ثقلِ بلاحُمّی است؛ و اگر از فساد مزاج حارّ كبد است -كه متولّد شود دم صفراوی- به حرقت و لهیب و عطش مشخّص می‌شود.

و هرگاه باشد بَراز و بول در یرقان اصفر به حال اصلیّۀ خود، علّتی نیست در كبد؛ و اگر بول و بَراز ابیض باشد علّت در مراره است؛ و اگر رنگین باشد علّت در كبد است.

89. کتابت این واژه آن را خسک یا حسک می‌نمایاند. با توجّه به اینکه از افعال و خواص خسک (همان حسک یا خارخسک) چنان کاربردی برنمی‌آمد، با جست‌وجو در کتب مفردات، سرانجام در تحفۀ حکیم مؤمن و مخزن‌الادویه آشکار شد که این واژه باید خنک باشد، نه حسک یا خسک. بر پایة کتاب‌های یادشده خنک اسم فارسیِ لسان‌الحمل (بارتنگ) است. فاش است که افعال و خواص بارتنگ با آنچه در این نسخه برای درمان اسهال دموی بیان شده، هماهنگ و سازگار است.

90. طیوف نمی‌تواند درست باشد و بایست آن را از خطاهای کاتب دانست. تردیدی نیست که طُیوب صحیح است. در اینجا افاویه و طیوب هر دو به معنی عطریّات و داروهای معطّر خوشبو هستند.

91. در این تقسیم‌بندی سوء مزاج حار کبد دو بار نام برده شده است. بیان مکرّر آن زائد است.

92. یوحنا‌ابن‌سرافیون (بر اساس ضبط در کتاب تاریخ‌الحکماء قفطی) یا ابن‌سرابیون، پزشک اوایل دوران عبّاسی و صاحب دو کتاب کنّاش طبّی به زبان عربی است، یکی در دوازده مقاله و دیگری (کنّاش صغیر) در هفت مقاله.

93. گمان می‌رود اگر فعلِ است را در انتهای جمله بیاوریم، معنای جمله بهتر آشکار می‌شود:

استدلال یرقان بحرانی بعد از نضج و سكون تب‌های صفراوی (چون مُحرِقه) و یا از ورم حارّ كبدی، به تب و ثقل طرف راست است.

کتاب مروری بر کلیات طب سنتی ایران

کتاب مروری بر کلیات طب سنتی ایران (۳)

 فصل دوم

اسباب حفظ سلامتی

 شش اصل ضروری برای زندگانی سالم (سِتِّة ضروریه)

همانطور که در تعریف مفهوم پزشکی ذکر گردید در مکتب طب سنتی ایران، حفظ سلامت و تندرستی، در درجة اول اهمیت قرار دارد، و درمان بیماری وظیفة دوم پزشک می‌باشد. سالم بودن نیز همانند بیمار شدن نیاز به علل و عواملی دارد که باید مورد توجه قرار بگیرند. این دسته از علل تحت عنوان ستّه ضروريه يا شش اصل ضروري  در آموزه‌های طب سنتی ایران مورد بحث قرار گرفته‌اند. اگر این اصول به درستی مورد توجه قرار گیرند موجب حفظ سلامتی (حفظ‌الصحه) مي‌شوند وگر نه زمینه بروز بيماري‌های گوناگون فراهم مي‌شود.

          سته ضروریه عبارت‌اند از:

1.       هوا

2.      حركت و سكون

3.     خواب و بيداري

4.     طعام و شراب

5.     استفراغ و احتقان

6.      اعراض نفساني.

1. هوا

حكما براي هوا ارزش خاصي قائل بودند و به نقش هواي سالم در حفظ سلامت توجه داشتند، چون هوا تأثیر مهمی بر قلب و روح حيواني دارد و اين روح، خود بر روح نفساني و طبيعي اثر می‌گذارد. به عبارت دیگر، هوا تمامی افعال و حرکات بدنی و نفسانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

          هوای مورد نیاز انسان از طریق ریه‌ها و مقدار اندکی نیز از طریق پوست وارد بدن می‌گردد. هر تغییر فیزیکی و یا شیمیایی در هوا هر چند اندک، می‌تواند اثر زیادی بر سلامتی انسان بگذارد. هوا تابع شرايط فصول، جغرافیا و محل زندگی می‌باشد. تغییر درجه هوا در اوقات مختلف روز و در فصول مختلف و همچنین آلودگی هوا می‌تواند تعادل بدن را بهم بزند.

          چنانکه می‌دانیم اکسیژنِ وارد شده به بدن بعد از فعل‌وانفعالات مخصوصی، دی‌اکسید کربن و بخار آب تولید می‌کند، و این دو از طریق ریه و پوست دفع می‌گردند. هرگونه اختلالی در ورود اکسیژن کافی به بدن و یا دفع دی‌اکسیدکربن و بخار آب از بدن صورت گیرد سلامت بدن را به‌طور جدی تهدید خواهد کرد. تراکم جمعیت در یک محیط بسته، و کیفیت نامناسب هوا دو عامل مهم نرسیدن اکسیژن کافی به بدن و دفع دی‌اکسیدکربن از آن هستند و در بدن آشفتگی‌هایی پدید می‌آورند. این اختلالات گاه حاد هستند و بیمار به‌سرعت متوجه آن می‌شود و گاهی مزمن‌اند و ممکن است مشکلات گوناگونی برای بیمار ایجاد کرده، حتی پزشکان را نیز در تشخیص دچار سردرگمی کنند. سردستة این اختلالات خستگی مزمن می‌باشد که امروزه به علت آلودگی هوا و عدم تنفس هوای مناسب و علل دیگر، به‌طور گسترده مشاهده می‌شود.

          هوای آلوده به سرب، موجب کاهش حرارت غریزی و افزایش تظاهرات بالینی غلبة سردی و خشکی مانند افسردگی، خواب‌های آشفته، بی‌خوابی، خستگی و گرفتگی عضلات ساق پا می‌شود.

در طب سنتی ایران در تدابیر تندرستی، به تامین هوای سالم و مناسب تاکید فراوانی شده است. مباحث مختلفی در مورد اقالیم، هوای آلوده و وبایی، تهویه و روش‌های اصلاح هوا، هوای مناسب هر مزاج و... به‌طور مفصل بیان شده است که در بخش چهارم از این کتاب با عنوان تدابیر هوا، به برخی از آنها به‌‌اختصار اشاره خواهد شد.

2. حرکت و سکون

حركت براي تندرستی انسان ضروري می‌باشد و استراحت و سكون پس از آن نيز براي تمدّد قوا، بسیار لازم است. تمامی حرکات، حرارت را افزایش می‌دهند و موجب کاهش رطوبت بدن می‌گردند. استراحت، رطوبت بدن را باز می‌گرداند و قوای لازم را برای حرکات بعدی فراهم می‌آورد.

          مقدار حرکت، و مقدار سکونِ مناسب و مفید برای هر فرد، بر پایة مزاج وی تعیین می‌شود و عدم تعادل در این الگوی فردی، زمینه‌ساز بروز بیماری‌های گوناگون می‌گردد. حركت بيش از حدّ با ايجاد حرارت زاید، رطوبات بدن را کاهش می‌دهد، فعالیت کم نیز موجب افزایش تری و سردی بدن و بروز بیماری‌های بلغمی (به‌ویژه در مفاصل) می‌گردد.

          حرکت به دو نوع جسمانی و نفسانی تقسیم می‌شود، حکما حرکت جسمانی را به شش نوع تقسیم کرده‌اند که شامل حرکت شدید، خفیف، طولانی، کوتاه، سریع و کُند می‌باشد. هر یک از این نوع حرکات اثر خاصی بر مزاج انسان می‌گذارند. به عنوان مثال، در حرکتِ سریعِ شدید، ایجاد حرارت بیشتر از تحلیل است و بر عکس، در حرکتِ کندِ خفیفِ طولانی، تحلیل بیشتر از حرارت است. پس در تدابیر عملی با توجه به شرایط خاص بیمار، باید حرکات خاصی را به او توصیه کرد.

          جِماع نیز از حرکات محسوب می‌شود که افراط در آن سبب خشکی بدن و کاهش حرارت غریزی و در نتیجه سردی بدن می‌گردد.

        نكته: اگر فردي كه در سن جوانی (گرمي و خشكي) است بيش از حدّ فعاليت كند، دچار حرارت بالا، سردرد، كاهش وزن و كاهش اشتها می‌شود؛ چنين فردي نیاز بيشتری به استراحت در جاي خنك دارد.

      نكته: براي كساني كه مزاج سرد دارند، حركت و ورزش مناسب است و ايشان را به اعتدال نزديك می‌كند.

3. خواب و بیداری

تعادل خواب و بيداري در حفظ سلامتي و درمان بيماري‌ها اهميت دارد ولي امروزه كمتر به اين مسأله توجه می‌شود. عدم تعادل در خواب و بيداري می‌تواند زمينه‌ساز بيماري‌هاي مختلف گردد. خواب تمامی اعمال طبیعی شامل هضم، متابولیسم و دفع سموم را بهبود می‌بخشد و قوای مغزی را تقویت می‌کند و موجب تجدید قوای اندام‌های مختلف و ترمیم بافت‌های صدمه دیده و به‌طور کلی بازگرداندن سلامتی به بدن می‌گردد. بهترین زمان خواب از ساعت 10 شب تا سحر می‌باشد. لازم است صرف شام حداقل 3 ساعت قبل از خواب صورت پذیرد و فرد، نیم ساعت پس از شام، به مدت 15 تا 20 دقیقه آرام راه برود.

علت خواب

          علت خواب وجود رطوبت معتدل در مغز است که اعصاب را سست و راه‌های عصبی و روح نفسانی را غلیظ می‌کند. بدین سبب روح نفسانی در مسالک اعصاب نفوذ نمی‌کند و در حس‌های ظاهری سکون پدید می‌آید و موجب بی‌حرکتی (به جز حرکت تنفسی و قلبی و اعمال هضمی) می‌شود. طبیبان، بیداری را به حرکت و خواب را به سکون تشبیه کرده‌اند.

          معمولاً خواب افراد دارای مزاج سرد و تر، و گرم‌ و تر بیشتر است، ولي افراد دارای مزاج سرد و خشک، و گرم و خشک با خواب کمتر انرژی لازم را به دست می‌آورند. در بدن یک شخص گرم و خشک یک دوره خواب طولانی با ایجاد سردی و رطوبت به کاهش حرارت زاید کمک می‌نماید. برعکس پرخوابی در شخص سرد و تر باعث افزایش سردی و رطوبت بدن می‌شود.

          كودكان معمولاً طولانی‌ترين خواب را دارند زيرا رطوبت بيشتري در بدن دارند ولی به تدريج، با افزايش سن و کاهش رطوبت مزاجي، خواب آنها كمتر می‌شود.

          بيداري، ظاهر بدن را گرم و باطن بدن را سرد می‌كند در حاليكه خواب، ظاهر تن را سرد ولي باطن تن را گرم می‌كند، در نتيجه خون متوجه قسمت احشاء می‌شود و اعمال دستگاه گوارش مثل هضم و جذب به بهترين وجه انجام می‌شود.

          از طرف دیگر، خواب کوتاه، باطن بدن را تر می‌کند و اگر طولانی باشد سبب خشکی بدن می‌گردد. زیرا در اثر طولانی شدن خواب، حرارت غریزی پس از فارغ شدن از هضم غذا به تحلیل روح و رطوبات درونی می‌پردازد و موجب خشکی بدن می‌شود. پس هم کم‌خوابی و هم خواب بیش از اندازه مضر است و بهترین حالت خواب معتدل است.

          اگر كسي بيش از اندازه بخوابد، كم‌كم برخي از اعمالش مختل و دچار ضعف می‌شود، حافظه وي افت می‌كند، مزاجش سرد و بيماري‌هاي مفصلي و بلغمي در او زياد می‌شود.

      نكته: خواب روز براي بيماران مفصلي با سوءمزاج سرد و تر پسنديده نيست و موجب شدت بيماري، افزايش وزن، احساس کسالت و... می‌شود.

      نکته: بيداري شبانه براي افراد عصبي با مزاج گرم مناسب نمی‌باشد.

4. خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها

غذاها اهميت خاصي در حفظ سلامتي انسان دارند. از طرفی نیاز به غذا یک نیاز دایمی است تا آنچه را که به‌وسیلة اسباب درونی و بیرونی بدن به تحلیل می‌رود جایگزین نماید و از سویی دیگر هر نوع خوردنی با مزاج مخصوص خود می‌تواند بر مزاج بدن انسان اثر بگذارد.

          از نظر طب سنتي ايران، انسان‌ها با يكديگر تفاوت مزاجي و ساختاري دارند. بنابراین لازم است پزشک بر اساس تشخیص مزاج و توجه کامل به ویژگی‌های ساختاری هر فرد براي وی تدبير غذايي مناسب و تدابير ديگر را تجويز نمايد. غذاها علاوه بر اينكه ماده مصرفی سوخت و ساز بدن هستند، با توجه به كيفيت مزاجي خود بر اعضاي مختلف بدن اثرات مثبت يا منفي  به‌جاي مي‌گذارند و جسم و روان شخص را تحت تأثير قرار می‌دهند. محمد بن زکریای رازی و بسیاری از حکما اولین و مهم‌ترین تدبیر درمانی در بیماران را اصلاح یا تجویز رژیم غذایی می‌دانسته‌اند.

          بسیاری از اصول ضروری برای تندرستی مانند تغییرات فصلیِ درجه حرارت و آلودگی هوا، خارج از اراده و خواست فرد می‌باشد ولی مصرف غذا تا حد بسیار زیادی قابل برنامه‌ریزی است. آموزش تغذیه صحیح یک ابزار مهم سلامتی است که پزشک می‌تواند بیماران خود را با آن تجهیز نماید. این روش به راحتي قابل آموزش است و برای همه مردم نیز قابل درک می‌باشد و از نظر اجرایی نیز چندان دشوار نیست.

نظریه‌‌های مختلف در رابطه با گرمی و سردی غذاها و داروها

تئوری‌های مختلفی در مورد اینکه چرا با مصرف بعضی از مواد مانند خرما و عسل و فلفل در بدن گرمی ایجاد ‌می‌شود و با مصرف بعضی دیگر سردی پدید می‌آید، مطرح شده است که در ذیل بعضی از آنها ارائه می‌گردد:

1.               با ورود مواد غذایی به بدن، سیستم خودکار عصبی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. مواد گرم، فعالیت سیستم سمپاتیک را زیاد می‌کنند و مواد سرد، فعالیت سیستم پاراسمپاتیک را افزایش می‌دهند.

2.      مواد غذایی با ورود به بدن، سیستم غدد درون‌ریز را متأثر می‌کنند. خوراک‌های گرم فعالیت غده تیروئید و ترشح تیروکسین را افزایش داده، در نتیجه متابولیسم پایه و تولید انرژی بالا می‌رود. خوراک‌های سرد فعالیت تیروئید و ترشح تیروکسین را کاهش می‌دهند و در نتیجه متابولیسم پایه و تولید انرژی کم می‌شود.

3.     استاد فقید دکتر سید جلال مصطفوی[1] معتقد بودند با ورود غذا به بدن، سیستم عصبی ارادی و خودکارِ شناخته شده و شناخته نشده و همچنین سیستم غدد درون‌ریز شناخته شده و شناخته نشده تحت تأثیر قرار می‌گیرند. موادی که سطح فعالیت کل این سیستم‌ها را بالا می‌برند گرم هستند و موادی که فعالیت این سیستم‌ها را کاهش می‌دهند، سرد نامیده می‌شوند.

4.     بعضی از غذاها با ورود به بدن تولید آنزیم‌های گوارشی را افزایش می‌دهند، این مواد گرم هستند. این نظریه جزئی از نظریه سوم می‌باشد، زیرا تولید آنزیم‌های گوارشی و ترشح آن تحت تأثیر سیستم اعصاب و غدد درون‌ریز می‌باشد.

اصطلاحات تغذیه در طب سنتی ایران:

طي قرن‌هاي متمادي و بر اساس تجربه، غذاها را به هجده خانواده تقسیم‌‌بندي كرده‌اند که قبل از بیان آنها لازم است برخی از اصطلاحات تخصصی تغذیه را به اختصار توضیح دهیم:

            لطيف: غذايي است كه وقتي بدن روي آن اثر می‌كند، به سرعت هضم می‌شود و مورد استفاده اندام‌ها قرار می‌گيرد و قواي تدبیر کننده بدن می‌توانند به سرعت آن را آمادة مصرف ‌كنند. به عبارت دیگر، از اين دسته از غذاها خون رقیقی تولید می‌شود که به سهولت جزء بدن می‌شود.

          این غذاها براي افرادي كه به تازگي از بيماري بهبود يافته‌اند يا افرادي كه اهل کارهای فکری هستند و فعالیت سنگین بدنی ندارند مناسب است، مثل زردة تخم‌مرغ عسلی[2].

            كثيف (متكاثف): غذاي كثيف یا درهم فشرده غذایی است كه از سویی قواي طبيعت براي هضم و استفاده از آن بايد تلاش بیشتری بکند تا آن را برای مصرف اندام‌ها آماده کند، و از سوی ديگر مواد زايد آن هم زياد است. به عبارت دیگر، از اين دسته از غذاها خون غلیظی تولید می‌شود که به سهولت تحت تأثیر قوا قرار نمی‌گیرد و جزء بدن نمی‌گردد.

          اين دسته از غذاها براي افرادي كه فعالیت زياد و يا كارهاي سنگين بدني دارند مانند كشاورزان و ورزشكاران مناسب است، مثل گوشت گوساله.

            معتدل: غذاي معتدل براي افراد با مزاج معتدل و فعالیت متوسط مناسب است.

            صالح‌الكيموس (با کیموس خوب): غذاهایی هستند که از هضم آنها، خلط خون طبیعی و صالح ايجاد مي‌شود و همراه آن مقدار اندک و متناسبی از سایر اخلاط، یعنی بلغم و صفرا و سودا نیز تولید می‌گردد.

            رَديءُ‌الكيموس (با کیموس بد): غذاهایی هستند که از هضم آنها، اخلاط غيرمعتدل و ناصالح تولید می‌شود. مصرف مقادير زياد و مكرر از این غذاها بيماري‌زا است، مثل سوسيس، کالباس، قارچ، پنير کهنه و نان تخمیر نشده.

            كثيرالغذاء: غذايي است كه مقادير عمده‌اي خلط خون ايجاد می‌كند، مانند زردة تخم مرغ نیم‌برشت و گوشت بره.

            قليل‌الغذاء: غذايي كه خلط خون كمتري می‌دهد و بیشتر شكم پُركُن است مثل کاهو.

            متوسط‌الغذاء: حدّ میانیِ مواد پر غذا و کم غذا می‌باشد.

نوع غذا

مثال

1

لطيف صالح‌الكيموس كثير‌الغذاء

زرده تخم‌مرغ عسلي، گوشت كبك، ماء‌اللحم از گوشت گوسفند یکساله

2

لطيف صالح‌الكيموس قليل‌الغذاء

كاهو، انار و سيب شیرین

3

لطيف صالح‌الكيموس متوسط‌‌الغذاء

نان گندم خوب، انگور

4

كثيف صالح‌الكيموس كثيرالغذاء

تخم مرغ نيمرو یا زیاد جوشیده، گوشت بز و گوسفند چاق و جوان

5

كثيف صالح‌الكيموس قليل‌الغذاء

پنيری تازة غیر کهنه

6

كثيف صالح‌الكيموس متوسط‌الغذاء

گوشت گوساله و کبوتر بچه

7

معتدل صالح‌الكيموس كثيرالغذاء

گوشت بره يكساله

8

معتدل صالح‌الكيموس قليل‌الغذاء

شلغم

9

معتدل صالح‌الكيموس متوسط‌الغذاء

گوشت بچه شتر و گوسفند ماده

10

لطيف رَديءُ‌الكيموس كثيرالغذاء

ریه حیوانات (جگر سفید) و بچه کبوتر

11

لطيف رَديءُ‌الكيموس قليل‌الغذاء

ترب، پياز و هر چيز تند و تيز مثل خردل

12

لطيف رَديءُ‌الكيموس متوسط‌الغذاء

نان فطير تخمير نشده

13

كثيف رَديءُ‌الكيموس كثيرالغذاء

گوشت گاو، مرغابی و اسب

14

كثيف رَديءُ‌الكيموس قليل‌الغذاء

گوشت خشک شده (قديد)، بادنجان

15

كثيف رَديءُ‌الكيموس متوسط‌الغذاء

كلم، گوشت صید مثل آهو، فیلة گاو

16

معتدل رَديءُ‌الكيموس كثيرالغذاء

كلم رومی (کلم گرد)، چغندر

17

معتدل رَديءُ‌الكيموس قليل‌الغذاء

زردك

18

معتدل رَديءُ‌الكيموس متوسط‌الغذاء

ماهي خشك كرده و دودي

اقسام هجده‌گانه غذا از دیدگاه طب سنتی ایران و مثال‌های مربوط*[3]

مزه‌های مهم:

یکی از نکات مهم در تغذیه طب سنتی ایران، توجه به مزه غذاها است. معمولاً هر مزه از کیفیت‌های خاص برخوردار است:

مزه[4]

کیفیت

ترش

سرد و تر ـ سرد و خشک

تلخ

گرم و خشک

شیرین

معتدل مایل به گرمی

شور

گرم و خشک

تند

گرم و خشک

بی‌مزه

ارتباط مزه غذا با کیفیت آن

مزة ترش:

مواد ترش مانند آبغوره، آبلیمو، سماق و سرکه، پس از ورود به بدن سردی و خشکی را افزایش می‌دهند و هر چه ترشی آنها بیشتر باشد سردی و خشکی بیشتری ایجاد می‌کنند. افراط در استفاده از این مواد تأثیر منفی بر دستگاه تنفسی و عصبی دارد و باعث تشدید سرفه می‌شوند و افراد سوداوی از مصرف آنها صدمه می‌بینند[5].

مزة تلخ:

این مواد گرمی ‌و خشکی بدن را افزوده و با رقیق کردن خون، استعداد خونریزی را افزایش می‌دهند. پاک کننده دستگاه گوارش از مواد زاید، لزج و بلغمی می‌باشند، مثل مُرّ مکی و صبر زرد.

مزة شیرین:

مواد شیرین معتدل و مایل به گرمی هستند. پس از گوشت و نان مناسب، جزء غذاهای اصلی به شمار می‌روند، مانند عسل و میوه‌های شیرین.

مزة شور:

مواد شور گرم و خشک هستند. نمک طعام در رأس این مواد قرار دارد. مصرف به اندازه این مواد، بلغم را از بین می‌برد و اشتها را افزایش می‌دهد.

مزة تند:

مواد تند، گرم و خشک هستند، مثل فلفل. مصرف این دسته از مواد برای افراد بلغمی گهگاهی مناسب است اما آثار تحریک کننده‌ای بر افراد صفراوی مزاج دارد.

بی‌مزه:

مواد بی‌مزه سرد و تر هستند، مانند خیار و کدو. مصرف بیش از اندازه آنها انرژی بدن و توان اعضاء را کاهش می‌دهد.

5. استفراغ و احتباس

استفراغ از ریشه فراغت می‌باشد و در طب به معنی پالایش و تخلیه بدن از مواد زاید و غیرطبیعی است. به‌عبارت دیگر، استفراغ یعنی زدودن سموم و مواد زاید که در هر یک از مراحل چهارگانة هضم و متابولیسم مواد غذایی ایجاد می‌شود. این مواد زايد به طور روزمره در بدن ايجاد و انباشته می‌شوند و لازم است از راه‌هاي خروجي طبيعی بدن دفع گردند. اگر فردی به اندازه کافی غذا بخورد ولی دفع مدفوع، ادرار و یا تعریق کافی نداشته باشد دیر یا زود دچار مشکل خواهد شد. همچنین اگر فردی غذای کافی بخورد ولی بیش از اندازه دفع مدفوع، ادرار و یا تعریق داشته باشد و به عبارت دیگر، استفراغ بیش از اندازه داشته باشد دچار ضعف و بیماری خواهد گردید.

            احتباس: به مفهوم نگه‌داشتنِ به اندازة مواد مورد نیاز و ضروري برای بدن است. ضرورت نیاز به احتباس مواد از آن جهت است که از سویی بدن انسان به طور دائمی در حال تحلیل مواد درونی است و از طرفی امکان استفاده و خوردن همیشگی برای انسان وجود ندارد، پس باید مواد غذایی ضروری در بدن نگهداشته شوند.

          پديده‌های احتباس و استفراغ دو پديدة متضاد هستند و تعادل عملكرد آنها ضامن سلامتي مي‌باشد. گاهي قوة تدبیرکنندة بدن به صورت طبيعي موجب اسهال مي‌شود و مواد زايد را از طريق دستگاه گوارش دفع مي‌كند و سپس خود آن را برطرف مي‌كند و يا گاهي حجم ادرار را کم یا زياد مي‌كند.

      نکته: مفهوم استفراغ در طب سنتی با اصطلاح امروزی استفراغ به معني خروج مواد موجود در معده از طريق دهان (vomiting) متفاوت مي‌باشد. حكما به اين عمل قِي مي‌گویند. البته قی گاهی «علامت» هم هست ولی مراد از آن در چنین مواردی «عمل قی کردن» است.

انواع استفراغ: استفراغ طبیعی و استفراغِ درمانی

1. استفراغ طبیعی مانند دفع گازهای سمی از ریه طی بازدم، دفع مدفوع و ادرار و عرق، عادت ماهیانه، عطسه، سکسکه، دفع باد، دفع ترشحات از گوشه چشم (که هنگام بیدار شدن از خواب صبحگاهی مشهود است)، ترشح شیر، ترشحات واژن و دفع منی. هر یک از این موارد باید به اندازه متعادل انجام شود و افزایش و کاهش هر کدام می‌تواند به بیماری منجر گردد.

          نوع دیگر استفراغ‌های طبیعی وقتی اتفاق می‌افتد که مواد زاید بیش از اندازه در بدن جمع شده باشد، در این حال بدن سعی می‌کند به طریقی این مواد زاید را دفع کند. مثلاً گاهی به صورت طبیعی اسهال، یا خونریزی از بینی، یا سرفه، یا آبریزش از بینی ایجاد می‌شود. در این نوع از استفراغ‌های طبیعی معمولاً علایم خفیف‌اند و مدتشان محدود و کوتاه است. در این موارد قوة مدبّره در حال تلاش برای حفظ تعادل بدن می‌باشد، و فرد و پزشک او نباید جلوی عمل پاکسازی طبیعی بدن را بگیرند و آن را سرکوب کنند، مگر آنکه این استفراغات طبیعی بیش از حد شدید شوند و موجب ضعف یا زیان فرد گردند.

            2. استفراغ ایجاد شده توسط پزشک: در این مورد پزشک متوجه می‌شود که مواد زاید و سموم در بدن ذخیره شده‌اند و قوای طبیعی بدن نتوانسته‌اند بطور کافی آنها را دفع نمایند و در اینجا طبیعت نیاز به کمک طبیب دارد. طبیب با استفاده از یکی از روش‌های استفراغ طبی مانند ایجاد اسهال، تعریق، افزایش ادرار، فصد، حجامت، سونا و ... به یاری طبیعت می‌شتابد و به سیر طبیعی دفع مواد زاید و سموم کمک می‌کند. در اینجا طبیب باید با آگاهی از مکانیسم‌های طبیعی دفع، بهترین و نزدیک‌ترین راه را بر حسب شرایط بیمار و بیماری انتخاب کند که در ادامه برخی از این روش‌ها نام برده می‌شود.

مثال‌هایی از انواع استفراغ:

بزاق آوردن:

Salivation

ادرار بول:

Diuresis

ایجاد اسهال گوارشی:

Diarrhea

ادرار عرق:

Diaphoresis

ایجاد قي:

Vomiting

حجامت:

Cupping

حقنه:

Enema

فصد:

Venisection

خلط آوردن:

Expectoration

          باید توجه داشت که استفراغ بیش از حد، مجفّف بدن (= خشک‌کننده) محسوب می‌شود زیرا اخلاط، جسم مرطوب هستند که با دفع آنها، رطوبت بدن کاهش می‌یابد.

            اسباب احتباس: در یک نگاه منطقی به تمامی اتفاقات طبیعی درون بدن می‌توان دلایلی را که ممکن است موجب احتباس گردند به شرح ذیل برشمرد:

·        افزایش غیرطبیعی قوت نگهدارنده (ماسکه) به‌طوری که مانع دفع مواد اضافی شود.

·        ضعف قوای هاضمه و دافعه که در صورت اول، مراحل نضج ماده طولانی می‌شود و به تبع آن، دفع ماده به تأخیر می‌افتد و در حالت دوم، مواد زاید دفع نمی‌گردند.

·        تنگی (ضیق) مجاری: در این حالت مواد رقیق دفع می‌شوند ولی مواد غلیظ محتبس می‌مانند.

·        سُدّه (انسداد) در مسیر عبور و دفع مواد.

·        غلظت بیش از اندازة مواد.

·        کثرت بیش از اندازة مواد چنانکه قوه دافعه قادر به دفع همه آنها نشود.

·        انصراف طبیعت به سوی دیگر، مانند آنچه که در بحران اتفاق می‌افتد.

·        یبوست به هر شکل، مانند عدم احساس نیاز به دفع به دلیل وقوع انسداد در مجاری صفراوی و عدم انصباب صفرا به روده‌ها.

·        لزوجت ماده و چسبندگی آن به اعضا.

هرگاه این اسباب به شکل متضادی اتفاق بیفتد، باعث استفراغ غیرطبیعی می‌گردند.

مشکلات ناشی از احتباس غیرطبیعی:

سبک زندگی جدید موجب گردیده است روز به ‌روز سموم بیشتری وارد بدن شوند. استفاده از هورمون‌ها برای رشد بیشتر و سریع‌تر حیوانات -که در گوشت و شیر آنان وارد می‌شود- استفاده از سموم و کودهای کشاورزی برای برداشت محصول بیشتر که با فرآورده‌های کشاورزی آمیخته می‌گردد، استفاده از رنگ‌ها و طعم‌های مختلف در صنایع غذایی، استفاده از مواد نگهدارنده شیمیایی در کنسروها و کمپوت‌ها برای ماندگاری دراز مدت آنها، استفاده از مایکروفر، فریزر و... مقدار زیادی سموم شناخته شده و ناشناخته را وارد بدن می‌کند.

          ایرانیان در فصل بهار که فصل خانه‌تکانی طبیعت است سنت‌های عقلانی و زیبایی داشتند. یکی از آن سنت‌ها -که معمولاً همزمان با خانه‌تکانی و پاکیزگی منزل و محیط زیست انجام می‌شد- خانه‌تکانی و سم‌زدایی بدن بود که با روش‌های ساده و کم‌هزینه صورت می‌گرفت. از جمله آن روش‌ها استفاده از مسهل‌های ساده مطابق مزاج افراد بود، مانند استفاده از هلیلة سیاه و ماست، و یا ساختن آش از گیاهان خودروی دشتی همراه با مقداری برگ سنا یا آلو، و همچنین خوردن کاسنی و شاه‌تره، و انجام حجامت در این فصل؛ که جزء سنت‌های شرعی و طبی نیز بوده است.

            اسهال: یکی از روش‌های پاکسازی بدن، ایجاد اسهال است. البته در اینجا منظور از اسهال، فقط اسهال گوارشی نیست بلکه شامل اسهال عروقی یعنی دفع مواد زاید موجود در عروق نیز می‌باشد[6]. اسهال گوارشی به پاکسازی کلی دستگاه گوارش از طریق روده‌ها گفته می‌شود. این روش با استفاده از داروهای خاص و با رعایت شرایط خاص بیماری و فرد به‌کار می‌رود.

          همانطور که دستگاه گوارش نقش عمده‌ای در ایجاد بیماری‌ها و درمان آنها دارد، اسهال نیز نقش مهمی در پاکسازی درونی بدن دارد. تحقیقات جدید نیز این مطلب را تایید می‌کنند. به عنوان مثال در یک مطالعه بالینی[7] افراد را به دو گروه تقسیم کردند و میزان سطح خونیِ سموم مربوط به حشره‌کش‌ها و آفت‌کش‌های گیاهی را پیش از مطالعه در همة آنان اندازه گرفتند. گروه اول را به مدت چند روز تحت درمان با داروهای مسهل مناسب قرار دادند و گروه دوم را فقط تحت نظر گرفتند و مجدداً سطح خونی سموم را در هر دو گروه اندازه‌گیری کردند. نتیجه این تحقیق نشان داد که با ایجاد اسهال مناسب می‌توان میزان سموم تجمع یافته در بدن را به صورت معنی‌دار کاهش داد.

6. حالات روانی (اَعراض نفسانی)

حالات رواني يا اعراض نفساني مهم‌ترين نقش را در حفظ سلامتي و درمان بيماري بر عهده دارند زيرا به سرعت، قوا و افعال را تحت تاثير قرار می‌دهند، در حالي‌كه موارد ديگر از سته ضروريه براي اثربخشي احتياج به زمان دارند.

          حكيم سيد اسماعيل جرجاني در كتاب اغراض‌الطبيه در اين ‌باره می‌فرمايد:

«اعراض نفساني شادي است و غم و خشم و لذت و ايمني و ترس و خجلي و انديشه‌ كارهاي مهم و عمل‌هاي باريك و امید و نومیدی. و هر يك را اندر تن مردم اثري ظاهر است فزون از اثر طعام و شراب و غيرآن؛ از بهر آنكه طعام و شراب و ديگر اسباب بدان زودي اثر نكند كه اعراض نفساني. نبيني كه اثر سخن يا چيزي خوش و ناخوش كه مردم بشنود و انديشه [كه] بر خاطر بگذرد چگونه بي‌هيچ مهلت زود به رنگ و روي پديد آيد و حركت و آواز مردم بگردد؟ و این حال نشان آن است که اثر اعراض نفسانی قوی‌تر از دیگر سبب‌هاست»[8].

          مزاج انسان به شدت از حالات روانی تأثیر می‌پذیرد؛ برخی از این حالات با سرعت بسیار زیاد و برخی با سرعت کمتر مزاج انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. به عنوان مثال خشم، حرارت را به‌طور ناگهاني به بيرون می‌راند در حالي‌که لذت، حرارت را کم‌کم به بيرون می‌راند. ترس، حرارت را به‌طور ناگهاني به داخل می‌راند (چهره سفيد می‌شود) ولي اندوه، حرارت را کم‌کم به داخل رانده، در دراز مدت موجب بيماري‌هاي سودايي می‌شود. در جدول بعدی، شش حالت روانی مهم و کیفیت هر یک بیان گردیده است.

حالت روانی

کیفیت

خشم

گرم و خشک

هیجان

گرم و خشک

نگرانی

گرم و تر

ترس

سرد و تر

افسردگی

سرد و خشک

غم

کیفیت حالات روانی مختلف

          كسي كه ضروريات شش‌گانه دیگر را به‌خوبی تدبیر کند ولي بسیار زودخشم یا بسیار بي‌خيال و خونسرد باشد نمی‌تواند به تندرستی کامل دست یابد. تسلط بر حالات نفساني و واکنش معقول در برابر پیشامدها خيلي مهم است. پزشک نیز باید سودها و زیان‌های حالات رواني گوناگون مانند غم و شادي، ترس و خشم و… را بشناسد تا بتواند با همة نیرو با بيماري‌ها مبارزه کند و سلامت را به فرد بازگرداند.

جرجانی در این مورد می‌گوید:

«ببايد دانست كه بر طبيب واجب است كه منفعت و مضرت اعراض نفساني به حقيقت بشناسد از بهر آنكه شناختن آن و تدبير حاصل كردن ودفع كردن هر يك اصلي بزرگ است اندر نگاه‌داشتن تندرستي و بازداشتن بيماري».

بقراط نیز می‌گوید:

«بعضی بیماران اگرچه شرایط آنها خطرناک است، به راحتی سلامتی خود را با تکیه بر مهربانی پزشک به دست می‌آورند».

اقسام اعراض نفسانی

در طب سنتی ایران انواع اعراض نفسانی را شش دسته می‌دانستند: غضب، فرح، فزع، غم، همّ، خجلت. همه این اعراض مستلزم حرکت روح هستند زیرا نفس از هر چیزی که در آن ملایمت یا منافرت باشد متأثر می‌شود.

            همّ: کیفیتی است که به سبب آن روح و حرارت غریزی هم به داخل و هم به سوی خارج از بدن حرکت می‌کنند. این کیفیت مرکب از دو حالت ترس و امید[9] است و هر کدام که بیشتر بر فکر شخص غلبه داشته باشد نفس نیز به آن تمایل پیدا می‌کند. پس اگر امید وقوع خیر غالب باشد، روح و حرارت غریزی به سمت خارج حرکت می‌کنند و اگر وقوع شرّ غالب باشد به سوی داخل متمایل می‌شوند. به همین دلایل، همّ می‌تواند به غضب یا حزن نیز منجر گردد.

            غم: هرگاه چیزی ضروری از دست برود یا دستیابی به آن ممکن نشود یا امر ناخوشایندی روی دهد که جبران آن ممکن نباشد، در نفس حالتی به وجود می‌آید که آن را غم می‌نامند.

      فرق همّ و غمّ: غم دربارة چیزی از‌دست‌رفته در گذشته است که دیگر دست‌یافتنی نیست، یا چیزی به دست نیامده در آینده است که قابل حصول نخواهد بود، اما همّ دربارة چیزی است که اگرچه به سختی، ولی دست‌یافتنی است.

            خجلت: کیفیتی نفسانی است که به تبع آن روح و حرارت غریزی به‌تدریج به درون بدن و سپس به سوی خارج حرکت می‌کند.

      نکته: همچنان که افراط در حرکات نفسانی زیان‌آور است، زیاده‌روی در سکون نفسانی و بی‌تفاوتی نیز مضر است زیرا موجب برودت بدنی و بلادت ذهنی می‌شود.

      نکته: حکما معتقد بودند که بدن می‌تواند علاوه بر حالات نفسانی ذکر شده، از برخی تصورات نفسانی نیز متأثر شود و از این راه نیز تبدیل مزاج ممکن است. همانطور که تصوّر مسائلِ بسیار شادی‌بخش یا ترسناک می‌تواند باعث ایجاد آثاری در بدن شود، تصوّر صحت یا مرض و مداومت بر آن هم می‌تواند منجر به سلامت یا بیماری واقعی گردد.

          پس با شناخت مزاج و کیفیت حالات روانی هر فرد می‌توان تأثیر این حالات را بر روی وی پیش بینی و ارزیابی کرد و زمینه بهبود و کنترل عواطف و حالات روانی او را فراهم نمود. مثلاً در شخصی که مزاجش سرد و خشک است، غم و اندوه و ماتم اثرات سوء دارد و حتی می‌تواند او را تا سرحد بیماری ببرد؛ و اگر سوءمزاج سوداوی داشته باشد علایم او را تشدید می‌کند. برعکس برای این شخص رفتارهایی که با کمی هیجان و نگرانی همراه باشد مناسب است و لازم است این فرد گهگاهی خود را در معرض این حالات قرار دهد. یا مثلاً شخصی که مزاج گرم و خشک دارد یا مبتلا به سوءمزاج صفراوی است باید سعی کند کمتر در شرایطی قرار گیرد که موجب هیجان و یا خشم او شود.

          امروزه توجه اندیشمندان دنیای پزشکی به نقش مهم حالات روانی و عواطف در جسم و اعضای مختلف بدن جلب شده و تحقیقات فراوانی در زمینه پسیکونوروایمونولوژی (Psychoneuroimnunology) و نقش حالات روانی بر سیستم عصبی و سیستم دفاعی بدن در حال انجام است.

          بهبود احوال روانی انسان می‌تواند دفاع تخصصی سلول‌های ایمنی را افزایش دهد و روند بسیاری از بیماری‌های مزمن را تحت تأثیر قرار دهد. روان انسان مانند کوه یخی است که تنها بخش بسیار کوچکی از آن قابل دیدن است و بخش عظیم آن در اعماق قرار دارد، و در واقع جنبش بخش پنهان و عمیق آن است که موجب حرکات بخش آشکارش می‌گردد.

آن یـار کـه از طـبیـب، دل بـرباید                                 او را دارو طبیب چون فرمایـد ؟

یک ذره ز حسن خویش اگر بنماید                                 والله  که طـبیب را، طـبیبی بـاید

مولانا جلال‌‌الدین

[1]. دکتر سید جلال مصطفوی کاشانی (1377-1287 ه.ش) از پیشگامان احیای طب سنتی ایران بودند و پس از اخذ دکترای پزشکی و سپس مهندسی شیمی، با تلاش شبانه‌روزی